Το έτος 2009
δημοσιεύσαμε, ο Τάσος Καραναστάσης και εγώ, το πρώτο κείμενο στο blog νήσος
Λευκάς με θέμα την υπ’ αριθ. 2 διαταγή της Γερμανικής Διοικήσεως, η οποία
αναφέρονταν αποκλειστικά στους Εβραίους της Καστοριάς. Στο αρχείο Νέστορος
Καββαδά υπάρχουν δύο ακόμη διαταγές, οι υπ’ αριθ.1 και 4 της Γερμανικής
Διοικήσεως οι οποίες αναφέρονται, η πρώτη από αυτές στο σύνολο των κατοίκων και
η δεύτερη στους Εβραίους Καστοριείς. Για μεγάλο
διάστημα ο φάκελος με τις 3 διαταγές ελάνθανε και έμειναν αδημοσίευτες οι δύο
από αυτές. Πρόσφατα εντοπίστηκε και δημοσιεύονται εδώ οι υπ’ αριθ.1 και 4 ενώ
στο τέλος προστίθεται, ως έχει, η υπ’ αριθ.2 αφιερωμένη από τότε «Στον εκ
Καστορίας φίλο», τον κοινό μας φίλο Γιώργο Γκολομπία. Μετά τον Γιώργο,
δυστυχώς, απεβίωσε, νέος, και ο σπουδαίος Τάσος Καραναστάσης.
Όπως φαίνεται από την
διαταγή υπ’ αριθ.1, δύο είναι τα σημαντικά γεγονότα τα οποία απασχολούν τις
γερμανικές δυνάμεις κατοχής: α) να
ελέγξουν την μεταφορά υλικών του ιταλικού στρατού από τις αποθήκες και τους
χώρους στρατωνισμού στην τοπική κοινωνία και β) να αποτρέψουν την ενδυνάμωση
των πολιτικών ή στρατιωτικών τμημάτων των ανταρτών. Θα καίονται οι οικίες στις
οποίες κατά την έρευνα θα εντοπίζονται υλικά του ιταλικού στρατού και θα
τυφεκίζονται δέκα Καστοριείς για κάθε έναν που θα συλλαμβάνεται να εγκαταλείπει την πόλη, προκειμένου να
συναντήσει τους αντάρτες και να ενταχθεί στις γραμμές τους.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει
η «διαβεβαίωση» ότι δεν θα επιτραπούν παραβάσεις εκ μέρους των Βουλγάρων – ίσως
το ορθόν στα γερμανικά της αρχικής διαταγής να ήταν «παρεμβάσεις» διότι οι
Γερμανοί, ούτως ή άλλως, δεν θα
επέτρεπαν ο,τιδήποτε θεωρούσαν ότι θα συνιστούσε παράβαση στους δικούς τους
διοικητικούς ή στρατιωτικούς νόμους, δηλαδή, εν τέλει, στα δικά τους
συμφέροντα.
Με την ευκαιρία
δημοσιεύουμε εδώ και μία πρώιμη διαταγή των γερμανικών δυνάμεων κατοχής, όταν
αυτές κατείχαν την πόλη1 πριν
την παραδώσουν στους συμμάχους τους Ιταλούς, την 27η Ιουνίου 1941. Η διαταγή
απευθύνεται προς την Ισραηλιτική Κοινότητα
Καστορίας και με αυτήν ζητείται, από εκείνους τους Εβραίους οι οποίοι κατέχουν ραδιόφωνο να το παραδώσουν εις το Δήμο Καστορίας.
Όσοι δεν τα παραδώσουν (ή τα αποκρύψουν) και συλληφθούν να τα κατέχουν, θα
εκτελούνται.
Η διαταγή, ειδικώς για
τους Εβραίους της πόλεως, σημαίνει την ιδιαίτερη προσοχή με την οποία
αντιμετωπίζουν ευθύς εξ αρχής οι Γερμανοί την Εβραϊκή Κοινότητα, καθώς, με την
κίνηση αυτή, αφενός επιδιώκουν να εξασφαλίσουν το καλύτερο αποτέλεσμα, δηλαδή
να συγκεντρώσουν όλα τα ραδιόφωνα των μελών της Κοινότητος και αφετέρου
διαχωρίζουν τους εβραίους από τους χριστιανούς πολίτες της Καστοριάς κατά τον
πιο επίσημο (και δημόσιο) τρόπο.
Οι κατοχικές δυνάμεις
γνωρίζουν ότι μία δυνατότητα για να ενημερωθεί ο τοπικός πληθυσμός από μη
ελεγχόμενες πηγές ήταν εκείνη την οποία παρείχε το ραδιόφωνο, είτε απευθείας σε
αυτούς που μπορούσαν να ακούσουν κάποιο σταθμό των συμμάχων, είτε εμμέσως, όταν
οι εκπομπές λειτουργούσαν ως πηγές ειδήσεων,
οι οποίες γράφονταν ή τυπώνονταν και κυκλοφορούσαν μυστικά από χέρι σε
χέρι.
Ενδεικτική της σημασίας
την οποία έδιναν οι Γερμανοί στην κατοχή ραδιοφώνων εκ μέρους των πολιτών είναι
η υπ’ αριθ. 5 «Διάταξις περί παραδόσεως συσκευών ραδιοφωνικής εκπομπής …», του εντύπου Νο1 «Υπηρεσιακού φύλλου διατάξεων2»
με ημερομηνία 5.4.1941. Σύμφωνα με αυτήν:
1. «Πάσαι συσκευαί
ραδιοφωνικής εκπομπής συμπεριλαμβανομένων των εκπομπών ερασιτεχνών και αι προς
λειτουργίαν των χρησιμεύουσαι κινηταί γεννήτριαι μηχαναί, μπαττερίαι και
συσσωρευταί δέον αμέσως να παραδοθούν με όλων των εξαρτημάτων των εις την
πλησιεστέραν γερμανικήν στρατιωτικήν διοίκησιν.
2. Όστις εις παράβασιν
της ανωτέρας διατάξεως εξακολουθή να έχει εις κατοχήν του συσκευάς ραδιοφωνικής
εκπομπής παντός είδους ή εξαρτήματα αυτών τιμωρείται με την ποινήν του θανάτου,
εις ελαφροτέρας περιπτώσεις με ειρκτήν ή φυλακήν.».
Με τον ίδιο τρόπο
ακριβώς κλείνει και η υπ’ αριθ.3 «Διάταξις δια την κατοχήν όπλων εις το
καταληφθέν ελληνικόν έδαφος» του ιδίου φύλλου, γεγονός το οποίον καταδεικνύει
ότι για τον κατακτητή η κατοχή ραδιοφωνικού εξοπλισμού, από τον κατεχόμενο
πληθυσμό, ισοδυναμεί με την κατοχή όπλου από τον ίδιο πληθυσμό. Και η τιμωρία
για τους παραβάτες, και στις δύο περιπτώσεις μπορεί να είναι ο θάνατος.
Α’. Η διαταγή προς την Ισραηλιτική
Κοινότητα Καστορίας περί ραδιοφώνων.
Εν
Καστορία τη 18 Απριλίου 1941
Προς την Ισραηλιτικήν
Κοινότητα Καστορίας, Ενταύθα.
Κατόπιν διαταγής του κ. Φρουράρχου του
τόπου πόλεως Καστορίας, παρακαλούμεν όπως άμα τη λήψει του παρόντος μεριμνήσητε
δια την συγκέντρωσιν όλων ανεξαιρέτως των ραδιοφώνων των κατεχομένων παρά των
Ισραηλιτών κατοίκων Καστορίας και την παράδοσιν τούτων εις το Δήμο(;).
Πας όστις δεν ήθελεν παραδώσει το
ραδιόφωνόν του ή ήθελεν αποκρύψει εις την οικίαν του ή άλλην οικίαν, συλλαμβανόμενος τιμωρείται με την ποινήν του
θανάτου.
υπογραφή: [του Βασ. Νικίδη, ο οποίος
αυτό το διάστημα είναι δήμαρχος Καστορίας].
Εικόνα 1.Η γερμανική διαταγή του
φρουράρχου Καστορίας της 18ης Ιουνίου 1941, όπως κοινοποιείται, μέσω του Δήμου, προς την Ισραηλιτική
Κοινότητα.
Στη συνέχεια
δημοσιεύονται οι πρώτες τοπικές διαταγές, αριθ.1, αριθ. 4 και αριθ.2 της
Γερμανικής Διοικήσεως Καστορίας. Η υπ’ αριθ. 2 διαταγή –η πρώτη η οποία αναφέρεται στους Εβραίους της
πόλεως – αναρτήθηκε εδώ όπως ακριβώς την είχαμε δημοσιεύσει στο blog νήσος
Λευκάς.
Στη συνέχεια του
κειμένου, με τη βοήθεια ορισμένων αιτήσεων και πιστοποιητικών, συμπληρώνουμε
ονοματεπώνυμα και στοιχεία, κυρίως, για διασωθείσες/θέντες Εβραίους της
Καστοριάς. Από αυτές τις ίδιες, συνήθως,
αιτήσεις επιβεβαιώνεται η δολοφονία των οικογενειών των αιτούντων, στα
στρατόπεδα συγκεντρώσεως.
Β’. Οι 3 διαταγές της Γερμανικής
Διοικήσεως Καστορίας προς τους κατοίκους
της Καστοριάς.
Γερμανική Διοίκησις
Καστορίας Εν Καστορία τη 13
Σεπτεμβρίου 1943
ΤΟΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΓΗ ΑΡΙΘ.1
1) Από της 13 - 9-1943 αναλαμβάνει την
Διοίκησιν Καστορίας ο Γερμανικός Στρατός όστις εγγυάται δια την ησυχίαν και
ασφάλειαν.
Παραβάσεις εκ μέρους της Βουλγαρικής
πλευράς θέλουν εμποδισθή.
2) Η Ελληνική Αστυνομία υπάγεται δι’
αμέσου ενεργείας υπό την Γερμανικήν Διοίκησιν. Ο Δήμαρχος παραμένει εις την θέσιν
του και αναλαμβάνει ως αντιπρόσωπος τας υποθέσεις του Νομάρχου.
3) Λεηλασίαι αγαθών του Ιταλικού
Στρατού, ως και των ιδιωτών θα τιμωρούνται επί τόπου δια τυφεκισμού. Η απαγωγή
ξύλων θεωρείται επίσης ως λεηλασία. Όστις κατέχει εκ των προτέρων αγαθόν του
Ιταλικού Στρατού αδιαφόρως εάν εκτήσατο εξ αγοράς ή άλλως πως, υποχρεούται όπως
παραδώση τα πράγματα ταύτα το βραδύτερον μέχρι της 16-9-43. Τόπος παραδόσεως το
έναντι του Φρουραρχείου θέατρον. Η μη παράδοσις
τιμωρείται αυστηρώτατα.
Οικίαι ένθα θέλουν ευρεθή συσκευαί του
Ιταλικού Στρατού θα καίωνται.
4) Οι κάτοικοι Καστορίας θα παραδόσωσιν
αμέσως τα τυχόν εις την κατοχήν των ευρισκόμενα όπλα, συμπεριλαμβανομένων και
των κυνηγετικών.
Προθεσμία μέχρι της 16-9-1943. Τόπος
παραδόσεως το έναντι του Φρουραρχείου θέατρον.
5) Ώραι απαγορεύσεως κυκλοφορίας 19.30
έως 5.30 π.μ. Κατά τον χρόνον τούτον δεν θα διέρχηται ο πληθυσμός δια των οδών.
6) Όστις συνεργάζεται μετά των ανταρτών
τυφεκίζεται. Δι’ έκαστον όστις φεύγει εκ της Καστορίας προς τους αντάρτας, θα
τυφεκίζονται δέκα (10) κάτοικοι Καστορίας.
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΛΟΧΑΓΟΣ
ΡΕΝΕΡ
ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΝ ΦΡΟΥΡΑΡΧΕΙΟΝ
ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Καστορία
18 Οκτωβρίου 1943
ΤΟΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΓΗ ΑΡΙΘ.4.
1) Ώραι απαγορευτικαί από τας 20
Οκτωβρίου 1943. 18.30-5.30 εκτός κατά τας συναθροίσεις του Κινηματογράφου.
2) Ο Αρχίατρος Καστορίας Βασίλειος
Ρουσούλης κατεδικάσθη εις εν (1) έτος φυλάκισιν, διότι προσεπάθησε να
δωροδοκήση έναν Γερμανόν Στρατιώτην με χρυσά νομίσματα, εκτός αυτού ηθέλησε να
βοηθήση Εβραίους και αυτή η πράξις αντίκειται εις την τοπικήν διαταγήν Αριθ.3.
Κατά την καταδικαστικήν απόφασιν ήσαν
παρόντες ο Δήμαρχος και ο Εισαγγελεύς.
3) Επειδή δύο Εβραϊκαί Οικογένειαι
προσεπάθησαν να απομακρυνθούν εκ Καστορίας χωρίς να έχουν άδειαν ταξειδίου, δια
τούτο η Εβραϊκή Κοινότης υπεχρεώθη να καταβάλη χίλια χρυσά νομίσματα κατόπιν
διαταγής της Ανωτάτης Γερμανικής Αρχής. Και ούτω απεσοβήθησαν οι τυφεκισμοί.
Υπογράφομεν
ΡΕΝΕΡ
Φρούραρχος
Καστοριά: H πρώτη διαταγή της Γερμανικής
Διοικήσεως για τους Εβραίους της πόλεως (15 Σεπτεμβρίου 1943)
Στον εκ Καστορίας φίλο
Μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις
8 Σεπτεμβρίου του 1943 τμήματα του
γερμανικού στρατού κατοχής αντικαθιστούν τις ιταλικές δυνάμεις . Στην Καστοριά
η νέα Γερμανική Διοίκησις εκδίδει στις 13 Σεπτεμβρίου την Τοπική Διαταγή αριθ. 1, η οποία περιλαμβάνει
έξι άρθρα και στο πρώτο από αυτά αναφέρεται σχετικώς: «Από της 13-9-1943
αναλαμβάνει την Διοίκησιν Καστορίας ο Γερμανικός Στρατός όστις εγγυάται διά την
ησυχίαν και ασφάλειαν.
Παραβάσεις εκ μέρους της Βουλγαρικής
πλευράς θέλουν εμποδισθή.»
Δύο ημέρες αργότερα κυκλοφορεί η
παρακάτω διαταγή ειδικώς για τους
Εβραίους της πόλεως :
Γερμανική Διοίκησις Καστορία τη 15η
Σεπτεμβρίου 1943
Τοπική Διαταγή αριθμ. 2
1. Άπαντες οι Ισραηλίται, από 14 ετών και άνω,
θα φέρουν εις τον άνω αριστερόν βραχίονα μεγάλον εβραϊκόν αστέρα, ως
διακριτικόν σημείον.
Αι
οικίαι και τα καταστήματα των Εβραίων θέλουσιν ιδιαιτέρως σημειωθή.
Ως
Ιουδαίος θεωρείται επίσης και ο Μιγάς ανεξαρτήτως υπηκοότητος.
Διά
την εκτέλεσιν των μέτρων τούτων είναι εντεταλμένη η Ελληνική Αστυνομία.
Δι’
έκαστον Ιουδαίον όστις θέλει ευρεθή καθ’ οδόν άνευ του διακριτικού τούτου
σημείου θα καταβάλη η Ιουδαϊκή Κοινότης 10.000.000 δραχμών.
2. Η Γερμανική Διοίκησις εγγυάται διά την
προσωπικήν ασφάλειαν των εν Καστορία Εβραίων.
3. Απαγορεύεται εις τους Εβραίους η εγκατάλειψις
της Καστορίας άνευ αδείας, ήτις χορηγείται μόνον εις ιδιαιτέρας περιπτώσεις.
Εις
περίπτωσιν καθ’ ήν Εβραίος ήθελεν εξαγάγη λάθρα εκ Καστορίας χρήματα ή
αντικείμενα αξίας προς λαθρεμπορίαν, θέλουσι τυφεκισθή 50 Εβραίοι Καστοριείς.
Προς
τούτοις θέλει επιβληθή εν τη περιπτώσει ταύτη μία υψηλή φορολογία της
περιουσίας των.
Ο
Διοικητής
Λοχαγός Ρένερ
Διά την μετάφρασιν
Η διαταγή είναι
δακτυλογραφημένη, φέρει στρατιωτική σφραγίδα και την ιδιόχειρη υπογραφή
του Διοικητή, καθώς και την μονογραφή του μεταφραστή.
Ένα μήνα περίπου αργότερα, στις 18 Οκτωβρίου 1943,
εκδίδεται η Τοπική Διαταγή αριθ. 4, με την οποίαν ανακοινώνεται η καταδίκη του Αρχιάτρου Καστορίας Βασιλείου
Ρουσούλη σε φυλάκιση ενός έτους «διότι προσεπάθησε να δωροδοκίση έναν Γερμανόν
Στρατιώτην με χρυσά νομίσματα, εκτός
αυτού ηθέλησε να βοηθήση Εβραίους και αυτή η πράξις αντίκειται εις την τοπικήν
διαταγήν Αριθ. 3. Κατά την καταδικαστικήν απόφασιν ήσαν παρόντες ο Δήμαρχος και
ο Εισαγγελεύς».
Από την ίδια διαταγή
αντιγράφουμε το τελευταίο άρθρο:
«Επειδή δύο Εβραϊκαί
Οικογένειαι προσεπάθησαν να απομακρυνθούν εκ Καστορίας χωρίς να έχουν άδειαν
ταξειδίου, διά τούτο η Εβραϊκή Κοινότης υπεχρεώθη να καταβάλη χίλια χρυσά
νομίσματα κατόπιν διαταγής της Ανωτάτης Γερμανικής Αρχής.– Και ούτω
απεσοβήθησαν οι τυφεκισμοί».
Όπως φαίνεται από την
διαταγή αριθμ. 2, η Γερμανική Διοίκησις
παρέχει επισήμως εγγύηση για την
ασφάλεια των Εβραίων της πόλεως και
ταυτοχρόνως επιβάλλει να παραμείνουν τα
φυσικά πρόσωπα και οι περιουσίες των στην πόλη, με ιδιαίτερο «διακριτικόν
σημείον», υπό τον ασφυκτικό έλεγχό της. Επιπλέον, όπως προκύπτει από την
διαταγή αριθμ. 4, δέχεται να εξαργυρώσει την ζωή των ατόμων με χρήματα της
Κοινότητος, ενισχύοντας έτσι στη σκέψη των υπευθύνων της την πεποίθηση ότι ο
χρυσός είναι αποτελεσματικό συναλλακτικό
μέσον στις σχέσεις και με την Γερμανική
Διοίκηση. Σημειώνεται ότι στις 15 Σεπτεμβρίου η τιμή της χρυσής λίρας ανερχόταν
στις 425.000 δραχμές, επομένως τα 10.000.000 δραχμές είναι περίπου 23,5 λίρες,
ενώ τον Οκτώβριο η τιμή της έχει ανέβει στο 1.150.000 δραχμές και το ποσόν των «χιλίων
χρυσών νομισμάτων» (το πιθανότερο λιρών Αγγλίας) είναι ούτως ή άλλως σημαντικό ποσόν για την Κοινότητα.
Σύμφωνα με την διαταγή,
ο έλεγχος για την εφαρμογή των μέτρων
της διακριτικής σημάνσεως ανατίθεται
στην Ελληνική Αστυνομία, η οποία σύμφωνα με την Τοπική Διαταγή αριθ. 1 «υπάγεται…υπό
την Γερμανικήν Διοίκησιν». Επομένως,
καλείται να εκτελεί διαταγές της Διοικήσεως εις βάρος Ελλήνων πολιτών αδιακρίτως θρησκείας,
είτε δηλαδή πρόκειται για χριστιανούς είτε για εβραίους. Η εφαρμογή της συγκεκριμένης διαταγής αποτελεί
ταυτοχρόνως και την αφετηρία της δραματικής πορείας της Κοινότητος, της
οποίας ουδείς βεβαίως άνδρας της Αστυνομίας εγνώριζε ή μπορούσε να υποθέσει, τότε, την φοβερή κατάληξη.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζει η στάση και η πράξη του
Αρχιάτρου Βασιλείου Ρουσούλη.
Έτσι όπως είναι
διατυπωμένο το κείμενο, φαίνεται ότι κατηγορείται και καταδικάζεται για δύο
παραβάσεις: δωροδοκία και βοήθεια σε Εβραίους. Περισσότερον εύλογο θεωρούμε πως
επρόκειτο για μία «παράνομη πράξη» σε αυτή την περίπτωση η δωροδοκία απετέλεσε, πιθανότατα, το μέσον με το οποίον προσπάθησε να συνδράμει
τους Εβραίους. Στην διαταγή αριθ. 4 αναφέρεται η προγενέστερη αριθ. 3 (δεν έχει
εντοπισθεί ακόμη), η οποία φαίνεται ότι
αναφερόνταν στις συνέπειες, που θα αντιμετώπιζαν όσοι εκ των χριστιανών
κατοίκων της πόλεως θα εστήριζαν τους
εβραίους συμπολίτες των, παραβαίνοντες τις διαταγές της Διοικήσεως. Ο Ρουσούλης
είναι κρατικός αξιωματούχος και γνωρίζει καλά τον κίνδυνο από την πράξη του,
τόσον για την κοινωνική και επαγγελματική θέση του όσον και για την ίδια την
ζωή του. Παρ’ όλα αυτά ετόλμησε να βοηθήσει τους κινδυνεύοντες Εβραίους.
Υποθέτουμε μάλιστα, ότι η παρουσία του Δημάρχου και του Εισαγγελέως στην δίκη
συνετέλεσε ώστε να του επιβληθεί η μικρή ποινή της ενός έτους φυλακίσεως.
Χρήστος
Καββαδάς, Τάσος Καραναστάσης
Η διαταγή που
δημοσιεύεται, όπως και οι άλλες δύο που παρατίθενται εν μέρει, προέρχονται από
το αρχείον του Νέστορος Καββαδά, δώρο σε αυτόν προ ετών της αειμνείστου
διδασκαλίσσης από την Καστοριά Ελισάβετ Παπαχρήστου.
Προσθέτουμε, τέλος, ότι
στο κλίμα και σε κάποια από τα γεγονότα αυτά της πρώτης περιόδου της γερμανικής
κατοχής στην Καστοριά αναφέρεται η Μπέρρυ Ναχμία, Κραυγή για το αύριο. 76859
…, Αθήνα, Κάκτος, 1989, σ.35-37.
Εικόνα 2. Τοπική Διαταγή αριθ. 1, εν Καστορία
τη 13η Σεπτεμβρίου 1943
Εικόνα
3. Τοπική Διαταγή αριθμ. 2, εν Καστορία τη 15η Σεπτεμβρίου 1943
Εικόνα
4. Τοπική Διαταγή αριθ. 4, εν Καστορία τη 18η Οκτωβρίου 1943
Συμπληρωματικά.
1. Η Μπέρυ Ναχμία στο
σπαραχτικό αλλά και πολλαπλώς «χρήσιμο» βιβλίο της και στο υποκεφάλαιο με τίτλο οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη γράφει
σχετικά με τις πληροφορίες που είχαν οι Εβραίοι της Καστοριάς για τους
ομοθρήσκους τους, της Θεσσαλονίκης: «Αυτά τα [κακά] μαντάτα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης τα
μαθαίναμε εμείς από τους συμπολίτες μας
χριστιανούς που ταξίδευαν ελεύθερα και πηγαινοέρχονταν συχνά Καστοριά –
Θεσσαλονίκη. Ήδη άρχισαν οι αποστολές, λέγανε…»3. Επομένως οι
Καστοριείς Εβραίοι, γνώριζαν για την
συγκέντρωση και τις αποστολές αλλά το πιθανότερον είναι ότι αγνοούσαν τις συνθήκες που επικρατούσαν κατά τη διαδικασία αυτών των αποστολών, καθώς
και τις συμπεριφορές των γερμανών προς τους ομήρους. Αυτά θα τα μάθαιναν, όταν
θα τα ζούσαν, αυτοί και οι οικογένειές τους, με τον ίδιο βάρβαρο τρόπο με τον
οποίον τα είχαν υποστεί, προηγουμένως, ένα χρόνο ενωρίτερα, οι θεσσαλονικείς
Εβραίοι.
2. Δεν γνωρίζω, εάν ο
Βασίλειος Ρουσούλης εξέτισε την ποινή του ή η ιδιότητα του γιατρού και η
συνδρομή προς αυτόν των επισήμων της πόλεως είχε ως αποτέλεσμα την αποφυγή ή
την μείωση της ποινής, η οποία του
επιβλήθηκε. Πάντως, ως ιατρός, με σημείωμά του στις 23.9.44 βεβαιώνει τον
θάνατο γυναίκας από την Κλεισούρα.
3. Το Γραφείον
Αιχμαλώτων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού με έγγραφό του, στις 10 Ιουλίου 1945,
απευθύνεται στον Δήμαρχο Καστορίας και ζητεί πληροφορίες για τον Εβραίο δημότη
της πόλεως Ραφαήλ Ιακώβου Κοέν. Για την τύχη του Ραφαήλ, ενδιαφέρεται ο αδερφός
του Sam Cohen, στρατιώτης του Αμερικανικού Στρατού. Στο έγγραφο αυτό δεν υπήρξε
απάντηση εκ μέρους του Δημάρχου καθώς, πιθανότατα, δεν είχαν επιστρέψει ακόμη
στη πόλη οι ελάχιστοι διασωθέντες από τα στρατόπεδα Εβραίοι της Καστοριάς. Ο
Ε.Ε.Σ. επανήλθε στις 17 Δεκεμβρίου και
με το δεύτερο έγγραφό του προς τον Δήμαρχο συμπληρώνει τα στοιχεία του Ραφαήλ
Ιακώβ Κοέν όπως τα είχε διαβιβάσει στον Ελληνικό, ο Αμερικανικός Ερυθρός
Σταυρός. Το όνομα της μητέρας του ήταν Jaffa Kohen και ο ίδιος γεννήθηκε στη
Καστοριά στις 10 Δεκεμβρίου 1917.
Σημαντική είναι η πληροφορία ότι ο Ραφαήλ συμμετείχε στον
πόλεμο της Αλβανίας – πιθανότατα είχε επιστρατευθεί όπως και χιλιάδες άλλοι
Έλληνες εβραίοι και χριστιανοί. Οι τελευταίες ειδήσεις που είχε λάβει ο Sam
Kohen από τον αδελφό του Raphael Kohen ήταν από το έτος 1942.
Η απάντηση του Δημάρχου
προς τον Ε.Ε.Σ. βασίστηκε στο σχετικό περί του Ραφαήλ Κοέν έγγραφο των
επικεφαλής της αποδεκατισμένης Ισραηλιτικής Κοινότητος Καστορίας. Σύμφωνα με
αυτό, ο Ραφαήλ Κοέν απεβίωσε σε στρατόπεδο της Γερμανίας «υποκύψας εις τα
βασανιστήρια των δημίων Γερμανών»4. Επί πλέον, στο σχέδιο της
εγγράφου απαντήσεως του Δημάρχου προς τον Ε.Ε.Σ. σημειώνεται η πληροφορία ότι ο Ραφαήλ Κοέν οδηγήθηκε στη Πολωνία, στο
Άουσβιτς. Προς το τέλος του πολέμου, οι Γερμανοί μετακίνησαν τους ομήρους σε ασφαλέστερες θέσεις προς το εσωτερικό,
όταν οι προελαύνοντες σύμμαχοι πλησίαζαν στα μεγάλα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Ο
Ραφαήλ, στις 25-4-45, έφθασε, με άλλους
ομοθρήσκους του, στο στρατόπεδο Oberwüstegiersdorf5 της Κάτω Σιλεσίας, σε
ένα χωριό στα σύνορα Πολωνίας - Τσεχίας και λίγο αργότερα, έγκλειστος, σε αυτό το στρατόπεδο καταναγκαστικών έργων,
κατέληξε από τις κακουχίες και τα βασανιστήρια.
3α. Στο αρχείο υπάρχουν
δύο έγγραφα ακόμα αναφορικά με τον Σαμ Κοέν. Το πρώτο είναι μία αίτησή του της
22-12-1939, με την οποία ζητεί να του χορηγηθεί πιστοποιητικό οικογενειακής και
περιουσιακής καταστάσεως το οποίον θα του χρησιμεύσει για την αποδημία του. Και
το δεύτερο της 12 Αυγούστου 1949, στο οποίο αναφέρεται ότι ο Σαν [Σαμ] ή
Σουμαγιά Ιακώβ Κοέν είναι γιος και ο μόνος συγγενής του Ιακώβ Μποχώρ Κοέν – του
Ιακώβ που «απεβίωσε» στη Πολωνία τον Απρίλιο του 1944. Στο δεύτερο αυτό έγγραφο
ο Σαμ ή Σουμαγιά Ιακώβ Κοέν αναφέρεται ως κάτοικος Καστορίας - πιθανότατα είχε κρατήσει την ελληνική υπηκοότητα. Από το
Σχέδιον του πιστοποιητικού φαίνεται η
διάρθρωση της οικογένειας: οι γονείς Γιάφα και
Ιακώβ Μποχώρ Κοέν και τα τέκνα Σουμαγιά [έτος γεννήσεως 1913] και Ραφαήλ
[1917]. Από τον χρόνο υποβολής της αιτήσεως προκύπτει ότι ο Σαμ ταξίδεψε για
την Αμερική τους πρώτους μήνες του 1940, στο διάστημα μέχρι την έναρξη του
πολέμου. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι ο ίδιος, πιθανόν, κατετάγη ως εθελοντής
στον αμερικανικό στρατό και με αυτή την ιδιότητα πολέμησε στον Β’ Π.Π.
4. Εντύπωση προξενεί το
γεγονός ότι μία ομάδα, τσακισμένων από τις δοκιμασίες ανδρών, κινείται και
δημιουργεί Ισραηλιτική Κοινότητα στη Καστοριά αμέσως μετά το τέλος του
πολέμου, σίγουρα ήδη από το έτος 1945.
Οι διασωθέντες, προσπαθούν να ενώσουν, κατά κάποιον τρόπο, το αφόρητο διάστημα
εκείνων των ημερών, των ημερών αμέσως μετά το ολοκαύτωμα/Σοά, με τις ημέρες που
είχαν ζήσει στην πόλη τους πριν από το 1944 και, περισσότερο, με αυτές πριν από
τον Απρίλιο του 1941, έως δηλαδή την είσοδο των Γερμανών στη Καστοριά. Η
δημιουργία του θεσμού της Κοινότητος αποτελεί μία ισχυρή πράξη προς την κατεύθυνση
αυτή.
5. Ο Ματαθίας Ισαάκ
Ελιάου, ένας εκ των διασωθέντων Εβραίων της Καστοριάς, με αίτησή του εζήτησε
την έκδοση πιστοποιητικού, στο οποίο φαίνονται τα μέλη της οικογενείας του. Οι
γονείς του Μαζαλτώ και Ισαάκ Ελιάου, κάτοικοι εν ζωή Καστορίας, είχαν «αποβιώσει»
στη Γερμανία την 20 Μαΐου 1944. Δύο
αδελφές του, η Σοφία και η Άννα είχαν παντρευτεί, προφανώς, πριν από τον πόλεμο, τον Σαμ/Σαμουήλ Κοέν η
πρώτη και τον Σαμουήλ Πέσσο η δεύτερη και ήταν εγκατεστημένες στη Νέα Υόρκη. Ο
Ματαθίας το 1948 ήταν 25 ετών και οι αδελφές του Σοφία και Άννα 45 και 47
αντίστοιχα, σύμφωνα με το πιστοποιητικό του Δήμου. Πολύ πιθανόν να έχει γίνει
λάθος στις ηλικίες των δύο αδελφών/γυναικών και η ηλικία τους να ήταν κοντά σε
αυτήν του Ματαθία.
6. Οι ιδιαίτερες
περιπτώσεις των οικογενειών Λεών Αράρ και Δαβίδ Ναχμία. Όπως είναι γνωστό, οι
περισσότεροι από όσους έγραψαν για την Κοινότητα της Καστοριάς και το
Ολοκαύτωμα έχουν σημειώσει, παραπέμποντας ή όχι στο “In Memoriam”6,
ότι τον θανάσιμο κλοιό των Γερμανών απέφυγε μία οκταμελής οικογένεια Εβραίων η
οποία το βράδυ της 24ης Μαρτίου έτυχε να βρίσκεται σε ένα μύλο εκτός
της πόλεως. Περισσότερα στοιχεία για αυτή την οικογένεια και την πορεία της στη
συνέχεια δεν ήταν (και δεν είναι) γνωστά.
Σε μία σειρά
καταστάσεων των ευπόρων και των απόρων κατοίκων της πόλεως Καστορίας υπάρχει
αίτηση με ημερομηνία 5 Μαρτίου 1946, του Λεών Αράρ, κατοίκου Καστορίας, ο
οποίος από την αρμόδια επιτροπή είχε θεωρηθεί εύπορος και είχε συμπεριληφθεί
στην αντίστοιχη Κατάσταση των ευπόρων κατοίκων της πόλεως Καστορίας. Ο αιτών
απευθύνεται στο Δήμαρχο και σημειώνει: «…Λαμβάνω την τιμήν να γνωρίσω υμίν ότι
τυγχάνω άπορος και πολυμελής οικογενειάρχης και ουδεμίαν συχνή(;) ή σταθεράν
εργασίαν έχω και σας παρακαλώ όπως ενεργήσητε και διαγραφώ εκ των καταλόγων της
φορολογίας υπέρ του Δήμου καθόσον δεν δύναμαι ούτε την οικογένειάν μου να
διαθρέψω λόγω της απορίας μου και της ανεργίας. Ευπειθέστατος, ο αιτών, Λεών
Αράρ.». Η αίτηση είναι γραμμένη με το
χέρι κάποιου άλλου, πλέον εγγραμμάτου, και ο Λεών Αράρ υπογράφει καθαρά στο
τέλος της. Στις δύο στήλες οι οποίες ευρίσκονται δίπλα στα ονοματεπώνυμα των
ευπόρων σημειώνονται τα άτομα της οικογενείας του/της αναφερομένου/ης και ο
βαθμός ευπορίας. Στη περίπτωση του Λεών Αράρ τα μέλη της οικογενείας του είναι
7 και ο βαθμός ευπορίας Α’ – ο πρώτος βαθμός, στη σειρά Α’, Β’ και Γ’.
Ενδεικτικώς αναφέρεται ότι οι αρτοποιοί της πόλεως υποχρεώνονται κατά τη
διανομή σίτου προς τους πολίτες της 20 Φεβρουαρίου 1946 όπως εισπράξουν υπέρ
του Δήμου τριάντα δραχμές «κατ’ οκάν» από τους ευπόρους με βαθμόν ευπορίας Α’,
πενήντα για τους Β’ και 70 για εκείνους
της κατηγορίας Γ’. Ο Λεών Αράρ και η οικογένειά του είναι πιθανότατα η μόνη
πολυμελής εβραϊκή οικογένεια της Καστοριάς, η οποία έμεινε έξω από τον κλοιό
των Γερμανών και τον θάνατο.
Σε ένα κομμάτι χαρτί,
εκτός θέσεως στο αρχείο, είναι γραμμένο ένα σημείωμα με τα ονοματεπώνυμα
δεκαπέντε Ισραηλιτών - στη στήλη με την ένδειξη Παρατηρήσεις σημειώνεται: «Κατάλογος
εβραίων ευρισκομένων σήμερα εις Καστορίαν». Το σημείωμα δεν έχει χρονολογία,
είναι πιθανόν να έχει γραφεί την άνοιξη του 1945 ή και ενωρίτερα. Τα ονόματα
των πρώτων οκτώ είναι: Μωΰς Ζαχαρία, Μεναχέμ και Αλμπέρτο Μεβοράχ, Μωΰς Μάτσα,
Αλβέρτος, Ρασέλ και Μπίτης Ελιάου και ο Μωΰς Ρούσσο. Συμπληρώνονται οι 15 με τα επτά μέλη της οικογένειας
Λεών Αράρ – έχουμε δηλαδή τα ονόματά τους: Λεών Αράρ, Ρετζίνα Αράρ, Νταίζη, Αλμπέρτος, Ζακίνος, Ζιάκ και Ματθίλδη
Αράρ.
Στις καταστάσεις των
απόρων υπάρχει ακόμα μίαν οικογένεια αυτή του Δαβίδ Ναχμία με 4 μέλη. Και ο
Μεναχέμ Μεβοράχ αναφέρεται ως οικογένεια με δύο μέλη. Τα άλλα ονόματα των
απόρων είναι χωρίς οικογένειες καθώς από τις δικές τους έχουν διασωθεί μόνον
αυτοί οι ίδιοι: Μάγιου Μορδοχάϊ Ιακώβ, Μάγιου Μισέλ Αβρ., Μάγιου Δαβίδ, Ουριέλ
Βενιαμίν, Ζαχαρίας Μωϋσής, Κοέν Σαρίνα,
Κασούτο Μπονίκα [Ναχμία Μπέρρυ], Καμχή Βίκτωρ, Κοέν Σολίκα Μποχώρ, Κοέν Ιωσήφ
Σολ., Καμχή Ελή Χαήμ, Κοέν Ραχήλ Γιουδά.
7. Η Μπέρρυ Ναχμία στο
βιβλίο της και στο κεφάλαιο «Θεσσαλονίκη, γκέτο, Χαρμάνκιοϊ»7 γράφει
για τους ομοθρήσκους της, οι οποίοι, έγκλειστοι στο περιφραγμένο στρατόπεδο,
ζούσαν ήδη εκείνο το παρόν «καταβεβλημένοι από την πείνα και την κούραση» ενώ
συγχρόνως τους διακατείχε η αγωνία για το άμεσο μέλλον. Σε εκείνες τις συνθήκες
της έντασης ο Ερυθρός Σταυρός ανακοίνωσε ότι όποιος έχει τουρκική ή ισπανική υπηκοότητα
θα αφεθεί ελεύθερος. Τη δυνατότητα αυτή αξιοποίησαν δύο εβραίοι: ο δάσκαλος των
γαλλικών της Μπέρρυς στη Καστοριά Λεόν Μισραχή και ο νεαρός Λεόν Φαρατζή. Ο
Μισραχή προέρχονταν από τη Σμύρνη, ήρθε νέος στη Καστοριά παντρεύτηκε εδώ και
έκανε οικογένεια – την τουρκική υπηκοότητα είχε κρατήσει «άθελά του». Αυτήν
επικαλέστηκε τώρα και αφέθηκε ελεύθερος αυτός και η οικογένειά του. Ο Φαρατζή
είχε έρθει στη Καστοριά με το γκρουπ των Γιουγκοσλάβων εβραίων και αφέθηκε
ελεύθερος χρησιμοποιώντας και αυτός το είδος της υπηκοότητάς του, η οποία δεν
ήταν η ελληνική.
Ο Λεών Μισραχή, μετά
τον πόλεμο, σε αίτησή του προς τον ληξίαρχο Καστορίας της 5 Ιουνίου 1946,
γράφει: «Λαμβάνω την τιμήν να παρακαλέσω υμάς όπως ευαρεστούμενοι μοι
χορηγήσετε αντίγραφα ληξιαρχικών πράξεων εις διπλούν 1) του γάμου μου
τελεσθέντος κατά το έτος 1928 και 2) γεννήσεων των τέκνων μου Σολομών
γεννηθέντος το έτος 1929, Μωϋσή γεννηθέντος το έτος 1933, Ρεβέκκας
γεννηθείσης το έτος 1939 και Ιακώβ γεννηθέντος το 1943.». Επομένως,
γνωρίζουμε τα ονόματα των 4 τέκνων του Λεόν Μισραχή καθώς και το έτος γεννήσεως
για το καθένα από αυτά.
Εικόνα 5. Ελληνικός
Ερυθρός Σταυρός - Γραφείον Αιχμαλώτων, Αθήναι τη
17η
Δεκεμβρίου 1945
Εικόνα 6. Ισραηλιτική Κοινότης Καστορίας, εν Καστορία τη 18η Ιανουαρίου 1946
Στη σελίδα http://palaiabiblia.blogspot.com/search?updated-max=2019-01-10T04:42:00-08:00&max-results=7&start=7&by-date=false έχουμε
δημοσιεύσει
τα 21 ονοματεπώνυμα
των
εβραίων
της
Καστοριάς, από
τα 35 εκείνων
που
γνωρίζαμε
ότι
διεσώθησαν. Εδώ
θα προσθέσουμε ακόμα τα ονοματεπώνυμα δύο γυναικών, οι οποίες τον Ιανουάριο του
1946 με αίτησή τους προς τον Δήμαρχο Καστορίας εζήτησαν να τους χορηγηθεί
πιστοποιητικό ταυτότητος. Είναι η Χανίκα Ρούσσου του Αβραάμ με έτος γεννήσεως
το 1927 και η Λίζα Μεβοράχ του Αβραάμ, γεννηθείσα το 1929. Όπως προκύπτει από
το έτος γεννήσεως της κάθε μίας, τον Μάρτιο του 1944 η Χανίκα ήταν 17 ετών και
η Λίζα 15, ήταν δύο πολύ νέες γυναίκες, στη περίοδο της εφηβείας τους ακόμη.
Σε άλλο έγγραφο, ο
Δήμαρχος πιστοποιεί, σύμφωνα με απόφαση του Πρωτοδικείου Καστορίας, ότι ο «αποβιώσας»
στη Πολωνία τον Απρίλιο του 1944 Ισαάκ Ελιάου κατέλιπε κατιόντας συγγενείς τα
τέκνα του Αλμπέρτο Ισαάκ Ελιάου και Ραχήλ, σύζυγο Μωϋσή Μάτσα, το γένος Ισαάκ
Ελιάου. Επομένως, σώζεται το όνομα ακόμα μιας διασωθείσης Εβραίας από τη
Καστοριά, της Ραχήλ Μάτσα. Ο αδελφός της Αλμπέρτος Ελιάου, σύμφωνα με το
πιστοποιητικό, διαμένει στην Αμερική.
Μία αίτηση και το
αντίστοιχο πιστοποιητικό της 20 Δεκεμβρίου1946 προσθέτει στα ονοματεπώνυμα των
διασωθεισών και αυτό της Αλέγκρας/Αλέγρας, συζύγου Μωρίς Νισίμ. Οι γονείς της,
ο Αβραάμ Δαυΐδ Ρούσσο και η Εσθήρ το γένος Χαΐμ Ελιάου, κάτοικοι εν ζωή
Καστορίας, είχαν «αποβιώσει» στη Γερμανία. Άλλο Πιστοποιητικό, της 25 Μαΐου
1948, διασώζει το ονοματεπώνυμο της Ραχήλ θυγατέρας της Δελίσιας και του Ιούδα
Κοέν. Η Ραχήλ είχε γεννηθεί το 1921, ήταν 23 ετών το 1944. Σε ένα επί πλέον
ζεύγος αιτήσεως –πιστοποιητικού του Δεκεμβρίου 1946, φαίνεται ότι επέζησε η
Σουλίκα Μποχόρ Κοέν, της οποίας οι γονείς Εσθήρ, (το γένος Χαΐμ Χασόν), και
Μποχόρ Κοέν είχαν «αποβιώσει» στη Γερμανία.
Τις αιτήσεις για την
έκδοση πιστοποιητικών υποβάλλουν, συνήθως, οι πληρεξούσιοι δικηγόροι των
Εβραίων πολιτών και τα πιστοποιητικά εκδίδει η υπηρεσία Μητρώου του Δήμου
Καστορίας. Και στις δύο περιπτώσεις η δολοφονία των Εβραίων από τους Γερμανούς
αναφέρεται με την συμβατική λέξη «αποβιώσει/ουν» όπως θα ήταν εάν είχαν βρεθεί
οι αναφερόμενοι Εβραίοι στη Γερμανία και έτυχε να πεθάνουν εκεί από φυσικό
θάνατο.
Στον Εκλογικό Κατάλογο
του Δήμου Καστορίας και συνοικισμών Αποσκέπου και Κεφαλαρίου του έτους 1946,
και σε σύνολο 1306 εγγεγραμμένων του Δήμου, περιλαμβάνονται οι παρακάτω 9 διασωθέντες άνδρες Εβραίοι
της Κοινότητος8:
1(53). Αράς Ιούδας Αβραάμ, μικροπωλητής, 1903
2 (243). Ελιάου Ισαάκ
Ιακώβ, έμπορος, 1907
3(244). Ελιάου Πεννάς Ισραήλ, έμπορος, 1912
4(245). Ελιάου Ματαθίας Ισαάκ, μικροπωλητής, 1923
5(270). Ζαχαρίας Μωϋσής Ισαάκ, έμπορος, 1908
6(484). Κοέν Ιωσήφ Σολωμόν έμπορος, 1915
7(706). Μάγιου Μεναχέμ Αβραάμ, έμπορος, 1913
8 (707). Μεβοράχ
Μεναχέμ Μποχώρ, έμπορος, 1914
9(708). Μεβοράχ Αβραάμ Μποχώρ, έμπορος, 1915
Από αυτούς, στη
κατάσταση των διασωθέντων υπάρχουν ήδη οι Ελιάου Ισαάκ και Ματαθίας, καθώς και
ο «Πεννάς» με την γραφή «Πινχάς». Επίσης υπάρχουν οι Ζαχαρίας Μωϋσής, Κοέν
Ιωσήφ (Πέπο) και Αράς Ιούδας με την γραφή «Αράρ Γεουντά». Προστίθενται τρία επί
πλέον ονοματεπώνυμα: ο Μάγιου και οι δύο Μεβοράχ. Επομένως, στον αριθμό των
πέντε γυναικών, των οποίων τα ονοματεπώνυμα γνωρίζουμε από τις αιτήσεις και τα πιστοποιητικά που
αναφέρονται παραπάνω, έχουμε, επί πλέον, και τα ονοματεπώνυμα των τριών ανδρών
του εκλογικού καταλόγου, δηλαδή σύνολον οκτώ ακόμη Εβραίοι Καστοριείς, οι
οποίοι με τους 21 ήδη γνωστούς φθάνουν
τον αριθμό των 29 διασωθέντων, των οποίων γνωρίζουμε τα ονοματεπώνυμα.
Από τις καταστάσεις των
απόρων προκύπτουν έξι ακόμα διασωθέντες, οι παρακάτω: Μάγιου Μαρδοχάϊ Ιακώβ,
Μάγιου Μισέλ Αβρ., Μάγιου Δαβίδ, Ουριέλ Βενιαμίν, Ρούσσο Μπονίκα Ισαάκ και
Καμχή Βίκτωρ. Με αυτούς οι διασωθέντες φθάνουν τους 35. Και σε αυτούς θα πρέπει
να προστεθούν τα 4 μέλη της οικογενείας του Δαβίδ Ναχμία με αποτέλεσμα ο
αριθμός των μέχρι τώρα διασωθέντων να φτάσει στους 39.
Η επταμελής οικογένεια
του Λεών Αράς και η εξαμελής του Λεόν Μισραχή αποτελούν μία ιδιαίτερη περίπτωση
καθώς, για διαφορετικούς λόγους, τα μέλη των δύο αυτών οικογενειών δεν υποχρεώθηκαν να ακολουθήσουν τον συρμό
των τραίνων της 1ης Απριλίου 1944.
Κοιτάζοντας προσεκτικά
τα, μέχρι τώρα, μεγέθη για την Καστοριά φαίνεται ότι θα εντοπιστούν πιο εύκολα
εκείνοι οι οποίοι σώθηκαν και ήδη είναι περισσότεροι από 35 αλλά, δυστυχώς, θα
είναι περισσότεροι – ίσως μάλιστα αρκετοί περισσότεροι
- από 763, εκείνοι οι οποίοι συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν στο Άουσβιτς.
Στον Πανελλήνιο Οδηγό
Εμπορίου και Βιομηχανίας του έτους 1951 και στις σελίδες της Καστοριάς9 περιλαμβάνονται 5 Εβραίοι έμποροι: Οι
Μεβοράχ Μισέλ και Ρούσσο Μωΰς στην ενότητα Αποικιακά – Παντοπωλεία, οι Ζαχαρίας
Μωΰς και Κοέν Πέπος στα Υφάσματα – Ψιλικά και ο Ελιάου Ισαάκ στις
Αντιπροσωπείες.
Έχει ενδιαφέρον κάθε
στοιχείο για τους Εβραίους της Κοινότητος,
που μπορεί να προκύψει από τα σημειώματα ή τα έγγραφα τα οποία
αναφέρονται σε αυτούς και τις δραστηριότητές τους. Ιδιαίτερη σημασία νομίζω ότι
έχουν εκείνα τα οποία μας δίνουν πληροφορίες για τους ανθρώπους: τα βρέφη ή τα
μικρά παιδιά, τους νέους, τους εφήβους, τις γυναίκες και τους άνδρες της
Κοινότητος. Ιδιαίτερη αξία έχει μαζί με το ονοματεπώνυμο και η προσκόμιση για
την κάθε μία και τον κάθε ένα περισσοτέρων στοιχείων, όπως είναι η ηλικία, το
επάγγελμα, η σχέση με τους ομοθρήσκους της Κοινότητος. Κάθε τι το οποίο βοηθάει
να σχηματισθεί καλύτερα το πρόσωπο αυτής ή αυτού που συνήθως, για δεκαετίες
μετά τον πόλεμο, είχε οριστεί σαν ένας αριθμός ανάμεσα στους άλλους ομοφύλους
του, οι οποίοι και αυτοί υπολογίζονταν με αριθμούς. Παράδειγμα: Η
Αλέγκρα/Αλέγρα ήταν σύζυγος του Μωρίς Νισίμ και οι γονείς της, ο Αβραάμ Δαυΐδ
Ρούσο και η Εσθήρ το γένος Χαΐμ Ελιάου, ήταν κάτοικοι εν ζωή Καστορίας, υπήρξαν
δύο Εβραίοι από τις εκατοντάδες της πόλεως που συνελήφθησαν την 24 Μαρτίου 1944
και δολοφονήθηκαν από τους Γερμανούς στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Με αυτό τον
τρόπο γίνεται ένα ελάχιστο βήμα, προκειμένου να συνειδητοποιήσουμε ότι οι
Εβραίοι ήταν γονείς –γυναίκες και άνδρες-, μικρά παιδιά, νέοι και νέες, μεσήλικες,
υπερήλικες, ασθενείς, ανάπηροι, όλοι
αυτοί που οδηγήθηκαν στα κρεματόρια είναι συγκεκριμένοι άνθρωποι με τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ο καθένας και όχι παράθεση ή άθροισμα αριθμών.
Σημειώσεις
1. Οι γερμανικές
δυνάμεις κατέλαβαν την Καστοριά στις 15 Απριλίου 1941.
2. Υπηρεσιακόν φύλλον
διατάξεων δια το καταληφθέν ελληνικόν έδαφος, δίγλωσσο [γερμανικά και
ελληνικά]. Νο 1, εις το μέτωπον, 5.4.1941, σ.10
3.Ναχμίας, Μπέρρυ,
Κραυγή για το αύριο. Αρ.76859. Επιμέλεια- επίμετρο: Οντέτ Βαρών – Βασάρ,
δεύτερη έκδοση, Αθήνα, εκδόσεις Αλεξάνδρια και Ρίτα Ναχμία – Βεντούρα, 2020.
4. Ολόκληρο το κείμενο
του εγγράφου της Ισραηλιτικής Κοινότητος Καστορίας προς τον Δήμαρχο: «..Εις
απάντησιν του υπ’ αριθμού 2233 εγγράφου υμών ζητών περί της τύχης του Ραφαήλ
Κοέν γνωρίζομεν υμίν ότι ούτος διερπάγη υπό των γερμανών την 24ην
Μαρτίου του έτους 1944 και οδηγήθη εις Πολωνίαν και μετέπειτα εις στρατόπεδα
της Γερμανίας όπου και υποκύψας εις τα βασανιστήρια των δημίων γερμανών,
απεβίωσεν.
Μετά τιμής, ο Πρόεδρος
Μ. Ζαχαρίας * ο Γραμματεύς Μ. Μάτσας
5. Oberwüstegiersdorf είναι το
όνομα στα γερμανικά του χωριού της Πολωνίας Gluszgca Górna,
στη Κάτω Σιλεσία κοντά στα τσεχικά σύνορα.
6. Ισραηλιτική Κοινότης
Θεσσαλονίκης, In Memoriam. Αφιέρωμα εις την μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του
Ναζισμού εν Ελλάδι. Εκδίδεται υπό την διεύθυνσιν του Μίκαελ Μόλχο Ραββίνου της
Ισραηλιτικής Κοινότητος Θεσσαλονίκης. Ελληνική απόδοσις: Γεωργίου Κ. Ζωγραφάκη
(Εκ της δευτέρας αναθεωρημένης γαλλικής εκδόσεως υπό του Ιωσήφ Νεχαμά),
Θεσσαλονίκη, 1974 – το κείμενο για την Καστοριά στις σελίδες 238-240.
7. Ναχμίας, Μπέρρυ,
ό.π., σ.56-60.
8. Νομός Καστορίας –
Πρωτοδικείον Καστορίας, Εκλογικός Κατάλογος του Δήμου Καστορίας και συνοικισμών
Αποσκέπου & Κεφαλαρίου καταρτισθείς κατά την εν έτει 1946 γενομένην
ανασύνταξιν αυτού και επικυρωθείς δια της υπ’ αριθμ. 78 αποφάσεως του
Πρωτοδικείου Καστορίας, Ναύπλιον, σ.17+2φφ.
9. Πανελλήνιος Οδηγός
Εμπορίου και Βιομηχανίας [έτους] 1951, έκδοσις και ιδιοκτησία: Αντων. Παναγοπούλου
&Σια, Αθήναι-Πάτραι, σ.736, τα στοιχεία για την Καστοριά στις σελίδες
386-390.
Επιλογικόν
Κάθε βιβλίο που
αναφέρεται στο ολοκαύτωμα/Σοά παρέχει συνήθως και ένα αποτύπωμα σε σχέση με
τους εβραίους κυρίως εκείνους που δολοφονήθηκαν, αλλά σε μερικές περιπτώσεις
και με τους ελαχίστους, αυτούς που σώθηκαν. Για την Καστοριά οι πρώτες αναφορές
προέρχονται από το βιβλίο της Μπέρρυς Ναχμίας. Εν αρχή ήταν οι Ιακώβ και
Μπουένα Κασσούτο, ο παππούς και η γιαγιά, μετά, στην κλίμακα της σειράς, είναι
ο πατέρας της Ισραέλ Κασσούτο. Από αυτόν
και τη μητέρα της Βικτώρια γεννήθηκαν η Μποένα [Μπέρρυ] και ο αδελφός της
Αλμπέρτο. Τα άλλα τέσσερα ετεροθαλή αδέλφια
της, η Βικτώρια [10 χρονών], ο Ισαάκ, ο Χαΐμ και ο Ιακώβ γεννήθηκαν από
το δεύτερο γάμο του πατέρα της με την μητριά της. Ακολουθούν, ο εκ μητρός θείος
της Ισαάκ (Κούτσιο) και η γυναίκα του, η θεία Ρασέλ. Και ο άλλος αδελφός της
μητέρας της και αγαπημένος θείος της ο Ζάχος Ζαχαρία. Αναφέρεται ακόμα, σε μία
δύσκολη συνάντηση το πρωΐ της 25ης Μαρτίου, και η αδελφή του πατέρα της, αυτή που τη μεγάλωσε
μαζί με τα δικά της παιδιά. Μία φράση της επιμελήτριας της εκδόσεως Οντέτ
Βαρών-Βασάρ παρουσιάζει συνοπτικά ένα άλλο τμήμα της ευρύτερης οικογένειας,
αυτό που περιλαμβάνει: «θείους, θείες και ξαδέλφια».
Μαζί με την οικογένεια
προσμετρώνται και οι στενές φίλες της νεανικής ηλικίας –η μεταξύ τους σχέση
περιγράφεται ακριβέστερα με τις δικές της λέξεις:
“Ήμασταν έξι αχώριστες
φίλες: η εξαδέλφη μου Ρεβέκκα Ζαχαρία, η Ρεβέκκα Πισιρίλου, η Πώλα Κοέν, η Λίνα
Ελιάου, η Στέλλα Ελιάου κι εγώ. […]
‘Ολοι οι Καστοριανοί εβραίοι και χριστιανοί, μας αποκαλούσαν τότε «τα όμορφα
και καλά κορίτσια μας». Κι εμείς με καμάρι και αυτοπεποίθηση ψηλώναμε και
μεγαλώναμε.”.
Από τις έξι θα
επιζήσουν η Μπέρρυ και η Λίνα Ελιάου, θα επιζήσει και η πρώτη εξαδέλφη της
Γκίτα Ζαχαρία. Μετά τον πόλεμο η Λίνα και η Γκίτα θα μεταναστεύσουν και θα
ζήσουν στις ΗΠΑ. Η Λίνα Ελιάου θα παντρευτεί τον Μωύς Ρούσσο αυτόν που πρόλαβε
και κρύφτηκε για μια μέρα μέσα στη
Καστοριά, στη συνέχεια προσπάθησε να διαφύγει στο βουνό, εντοπίστηκε, τον συνέλαβαν και τον έφεραν στο κτίριο του
Σχολείου μαζί με τους άλλους, να ακολουθήσει την κοινή πορεία των ομοθρήσκων
του.
Όλοι αυτοί οι
Καστοριανοί Ισραηλίτες – εκτός της Λίνας και του Μωΰς – δολοφονήθηκαν, οι
περισσότεροι τις πρώτες ημέρες του δευτέρου δεκαημέρου του Απριλίου 1944.
Φωτογραφίες υπάρχουν
από τους γονείς, τον παππού και τη γιαγιά, τον θείο και τη θεία και το μικρό
ξαδερφάκι της – μια ξαδελφούλα «έξι μόνο χρονών» που ο αποχαιρετισμός τους στο
σταθμό του Άουσβιτς (καθώς η Μπέρρυ θα
βαδίσει στη γραμμή για το Μπιρκενάου και η εξαδελφούλα βρίσκεται στο καμιόνι
που κινείται για τα κρεματόρια) θα σφραγίσει για πάντα τη ζωή της Μπέρρυς
Ναχμίας. Αυτό είναι ένα μαρτυρολόγιο, ένα για κάθε εβραϊκή οικογένεια: εάν έχει
διασωθεί κάποιος είναι δεκάδες, συνήθως, τα μέλη της οικογένειάς του που έχουν
δολοφονηθεί, με ποικίλους τρόπους, στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Και από τα
οικογενειακά μαρτυρολόγια συναποτελείται το ευρύτερο δάσος των Εβραίων μαρτύρων
που κάλυψε την Ευρώπη κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,.
Ένα άλλο τέτοιο μαρτυρολόγιο προκύπτει
από μία κοινή αίτηση του διασωθέντος Αλβέρτου Ναφθαλή Κοέν. Ο Αλβέρτος
διασώθηκε, αλλά 13 άτομα της στενής οικογενείας του δολοφονήθηκαν. Ο Αλβέρτος
είχε μία αδελφή και δύο αδελφούς και από τα αδέλφια του ο ένας, ο Ιακώβ, δεν
είχε παντρευτεί. Ο άλλος αδελφός, ο Δαυίδ, ήταν παντρεμένος με τη Ρένα και
είχαν τέσσερα παιδιά. Δολοφονήθηκαν όλοι, και τα έξι άτομα. Και η Τζόγια η αδελφή του είχε παντρευτεί
τον Λεόν και είχαν δύο παιδιά, δύο κόρες. Δολοφονήθηκε και αυτή η οικογένεια με
τα τέσσερα άτομα. Νομίζω ότι μπορείτε να διαβάσετε την αίτηση και να την
αντιληφθείτε σαν ένα κείμενο αντιγραμμένο από μία πλάκα τάφου, κοινού για όλους
όσους αναφέρονται στο κείμενο της αιτήσεως αυτής.
Αίτησις Αλβέρτου Ναφθαλή Κοέν,
κατοίκου Καστορίας,
εν Καστορία τη 21
Δεκεμβρίου 1949.
Προς τον κ. Ληξίαρχον
του Δήμου Καστορίας.
Παρακαλώ όπως επί τη βάσει της εν
αντιγράφω προσαγομένης υπ’ αριθμόν 77 του έτους 1949 αποφάσεως του Πρωτοδικείου
Καστορίας δι’ ης εβεβαιώθη ο θάνατος 1) Του πατρός μου Ναφθαλή Κοέν 2) Εσθήρ,
συζύγου Ναφθαλή Κοέν, μητρός μου 3) Δαυϊδ Ναφθαλή Κοέν, αδελφού μου 4) Ρένας,
συζύγου Δαυϊδ Ναφθαλή Κοέν, νύμφης μου επ’ αδελφώ 5) Ραφαήλ Δαυϊδ Κοέν ανεψιού
μου 6) Εσθήρ Δαυϊδ Κοέν ανεψιάς μου 7) Αλέγκρας Δαυϊδ Κοέν ανεψιάς μου 8) Σέμης
ή Στέλλας Δαυϊδ Κοέν ανεψιάς μου 9) Ιακώβ Ναφθαλή Κοέν, αδελφού μου 10)
Τζόγιας, συζύγου Λεόν Λεβή, αδελφής μου 11) Λεόν Λεβή γαμβρού μου επ’ αδελφή
12) Σάρας Λεόν Λεβή, ανεψιάς μου και 13) Εσθήρ Λεόν Λεβή, ανεψιάς μου, απάντων
εν ζωή κατοίκων Καστορίας, συντάξητε ληξιαρχικάς πράξεις περί του θανάτου
αυτών.
Ο πληρεξούσιος δικηγόρος [υπογραφή].
