Πέμπτη 7 Μαΐου 2015

Πέντε επιστολές του Ν. Καζαντζάκη προς τον Νικόλαο Πάτρα, (1931-1933) – Τρία σχέδια επιστολών του Πάτρα προς τον Καζαντζάκη – Τρεις φωτογραφίες με τον Ν. Καζαντζάκη (1933). [Δημοσιεύτηκε στο ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ, λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιοδικό, εκδότης – διευθυντής Γιώργος Κορδομενίδης, Θεσσαλονίκη. Τεύχος 96, Ιανουάριος – Απρίλιος 2012, σ.176] * Five letters from N. Kazantzakis to Nikolaos Patras, (1931-1933) - Three drafts of letters from Patras to Kazantzakis - Three photographs with N. Kazantzakis (1933). [Published in ENTEFKTIRIO, literature and art magazine, editor-director Giorgos Kordomenidis, Thessaloniki. Issue 96, January - April 2012, p.176]



                                                                             Στον Νέστορα




Ο Νικόλαος Πάτρας γνωρίζεται με τον Νίκο Καζαντζάκη  τον Ιούνιο του 1931 καθώς συνταξιδεύουν με το πλοίο των Εμπειρίκων ΠΑΤΡΙΣ ΙΙ από τον Πειραιά στη Μασσαλία, με τελικό προορισμό τους το Παρίσι.
Μερικούς μήνες αργότερα, ο συγγραφέας στέλνει την πρώτη του επιστολή στον Πάτρα  (1931) και  ακολουθούν άλλες τέσσερις και μία κάρτα (1933) . Ο Πάτρας θα απαντήσει στις επιστολές (σώζονται τρία σχέδια απαντητικών επιστολών του) και το 1933 επισκέπτεται, πρώτη φορά, τον Καζαντζάκη στην Αίγινα˙ εκεί θα γνωρίσει και τον Παντελή Πρεβελάκη, που αυτό το διάστημα μένει μαζί με τον συγγραφέα στο νησί. Στην επίσκεψη αυτή τραβήχτηκαν οι τρεις φωτογραφίες που δημοσιεύονται: ο Καζαντζάκης - ο Καζαντζάκης και ο Πάτρας - ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Οι επιστολές, τα σχέδια επιστολών, τέσσερα χειρόγραφα κείμενα του Ν.Κ. για την Ισπανία μαζί με τις φωτογραφίες, ευρέθησαν φυλαγμένα μέσα σε φάκελο, πάνω στον οποίο ο Πάτρας έχει σημειώσει: «Αλληλογραφία Ν. Καζαντζάκη». Η τακτοποίηση του υλικού έγινε από τον Πάτρα πολύ αργότερα, και το πιθανότερο είναι όσα εσώθησαν να αποτελούν και το σύνολο της μεταξύ των αλληλογραφίας. Εκτός φακέλου ευρέθησαν αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών με δημοσιευμένα κείμενα του Καζαντζάκη και μερικά χειρόγραφα του Πάτρα, ανάμεσα στα οποία και το κείμενο «Ένας μεγάλος πέθανε: ο Νίκος Καζαντζάκης» γραμμένο, και ίσως δημοσιευμένο, αμέσως μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Στο τελευταίο αυτό κείμενο ο Πάτρας γράφει  ότι συνέχισε να βλέπει τον Καζαντζάκη στην Αθήνα,  όταν από το τέλος του 1944 ο Κ. άφησε την Αίγινα και εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα.  Τότε μάλιστα ο συγγραφέας μεσολάβησε για να συνδεθεί ο Πάτρας με την μυστική οργάνωση του Γ. Παπανδρέου και με τον ίδιο τον πολιτικό, με τον οποίον ο Κ. «είχε βαθύτατους φιλικούς δεσμούς».
Το σύντομο κείμενο της πρώτης επιστολής δεν είναι καθόλου τυπικό: ο Κ. θυμάται να την γράψει την ημέρα της ονομαστικής εορτής του Πάτρα και σ’ αυτήν σημειώνει την θετική εκτίμησή του για τον παραλήπτη, όπως σχηματίστηκε κατά την συνάντησή τους, με ιδιαίτερα θερμό τρόπο. Σήμερα φαίνονται υπερβολικές οι φράσεις «Λίγες ώρες που Σας είδα αξίζουν χρόνια» και «Σας παρακαλώ να πιστέψετε πως είμαι φίλος Σας και θάμαι εφτυχής να μπορέσω μια μέρα να σας το αποδείξω» αλλά ο Κ. φαίνεται να τις εννοεί. Πιθανόν η εντύπωση που του έκανε ο Πάτρας, αλλά και ο τρόπος που συνήθιζε να εκφράζεται σε τέτοιες περιπτώσεις ο συγγραφέας, να εξηγούν καλλίτερα την διατύπωση αυτών των φράσεων.
Στην δεύτερη επιστολή, την οποία  γράφει ένα χρόνο μετά από την Μαδρίτη, ζητεί από τον Πάτρα να απευθυνθεί σε διευθυντές εφημερίδων, προκειμένου να δημοσιευτούν  κείμενά του για την Ισπανία. Δείχνει «ιδιαίτατο» ενδιαφέρον για τις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης γιατί, σημειώνει, «υπάρχουν ακόμα εκεί οβραίοι που ενδιαφέρονται για την αλοτινή πατρίδα, την Ισπανία». Στην αμέσως επόμενη επιστολή γράφει πως «εδώ έρχονται φοβερά ανησυχαστικές είδησες» και διερωτάται: Θα ξεχυθεί πάλι καινούργιος κατακλυσμός αίμα;». Κι’ αυτά, υπενθυμίζω, γράφονται το 1933, έτος κατά το οποίον ο Α. Χίτλερ διορίζεται Καγκελάριος. Κατόπιν κλείνει την αναφορά του αυτή στην επικαιρότητα ως εξής: «ίσως νάχουν δίκιο οι Γερμανοί [αξιωματικός Ferdinand von Schill, 1809] που λεν: «Καλήτερα ένα τρομερό τέλος παρά ένας τρόμος δίχως τέλος». Διαβάζοντας, μερικά χρόνια αργότερα, την τελευταία φράση και το χρονικό «ακόμα» όταν ο Κ. λέει για τη Θεσσαλονίκη πως «υπάρχουν ακόμα εκεί οβραίοι», διαπιστώνει κανείς το φρικτό νόημα με το οποίο τα ιστορικά γεγονότα που μεσολάβησαν, φορτίζουν πλέον και τα δύο: φράση και επίρρημα. 
Ο Πάτρας, γεννημένος στην Καβάλα επί τουρκοκρατίας, είναι 25 ετών όταν γνωρίζεται με τον συγγραφέα˙ μέχρι τότε έζησε, σπούδασε και εργάστηκε στην πόλη που γεννήθηκε και σ’ αυτήν θα μείνει δύο χρόνια ακόμα, μέχρι να εγκατασταθεί στην Αθήνα και ν’ αρχίσει εκεί τις πανεπιστημιακές σπουδές του. Γνωρίζει το δημοσιευμένο έργο του Καζαντζάκη, φροντίζει να αποκτήσει  βιβλίο του αλληλογραφώντας με βιβλιοπωλεία στην Αθήνα και, καθώς γνωρίζει γαλλικά, επιδιώκει  να προμηθευτεί την γαλλική έκδοση βιβλίου του Κ. [TondaRaba], που επρόκειτο να εκδοθεί στο Παρίσι. Για τον Πάτρα ο συγγραφέας έχει «την καλλίτερη θέσι ανάμεσα σ’ολους τους Έλληνας διανοούμενους» και στα έργα του  βρίσκει την «τέλεια έκφρασι πολλών και αδιαμορφώτων ιδεών του», αλλά και στον ίδιο τον συγγραφέα συνάντησε τον άνθρωπο που επιδρά «στην εξέλιξι των ιδεών και του χαρακτήρος του». Πρόκειται για την τυπική περίπτωση ενός νέου άνδρα, ο οποίος ήτανε  κατάλληλα προετοιμασμένος, όταν συνάντησε τον συγγραφέα,  για να τον ακολουθήσει  στη συνέχεια με πιο συγκεκριμένο και πλήρη τρόπο.
   Ακολούθως ανταποκρίνεται στην πρόσκληση του Καζαντζάκη και τον επισκέπτεται  στην Αίγινα, τον συναντά αργότερα στην  Αθήνα και επηρεάζεται πολιτικά, στην θεωρία και στην πράξη, από τις συζητήσεις μαζί του με τρόπο καίριο για την ζωή του. Άλλωστε ο χρόνος κατά τον οποίο δραστηριοποιείται πολιτικά συμπίπτει με την ενεργό πολιτική παρουσία του Καζαντζάκη [Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση], και ο χώρος στον οποίο εντάσσεται φαίνεται να έχει την έγκριση, αν όχι και την υπόδειξη του συγγραφέα.
 Νομίζω ότι η επίδραση που άσκησαν στον Πάτρα, όταν ήτανε μαθητής στην Καβάλα, τα έργα του Καζαντζάκη, υπήρξε γνήσια και με την γνωριμία του ίδιου του συγγραφέα έγινε βαθύτερη και ουσιαστικότερη. Υπήρξε μία σχέση μαθητείας από την πλευρά του, η οποία κράτησε μέχρι το τέλος, ανεξάρτητα από το πως διαμορφώθηκε η προσωπική τους σχέση, πόσο διήρκησε και γιατί σταμάτησε, αν τελείωσε. Το δείχνει το συγκινητικό κείμενο που έγραψε μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Γραμμένο φυσικά με τον τρόπο ενός ώριμου άνδρα, έχει εντούτοις το ίδιο αίσθημα, την ίδια εκτίμηση και τον ίδιο θαυμασμό που είχε και η πρώτη αμήχανη επιστολή - απάντηση στον Καζαντζάκη, είκοσι πέντε χρόνια νωρίτερα.
ο Καζαντζάκης, πενήντα ετών περίπου όταν γνωρίστηκαν, είναι ήδη τότε μία από τις ισχυρότερες λογοτεχνικές προσωπικότητες της Ελλάδος. Από την πλευρά του είναι φανερό πως  απευθύνεται στον συνομιλητή του με ισότιμο τρόπο, τηρώντας όμως την διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους, και σε αυτόν τον έντιμο τρόπο ο Πάτρας ανταποκρίνεται ικανοποιητικά.
Νομίζω, τελειώνοντας, πως ο μικρός αριθμός των επιστολών που δημοσιεύονται, αντικατοπτρίζει μία σχέση η οποία υπήρξε σημαντική για τη ζωή του Πάτρα και, μάλλον, ενδιαφέρουσα για τον συγγραφέα. Επί πλέον, για μας, αυτή η σχέση  είναι χαρακτηριστική της συμπεριφοράς του πολύ γνωστού συγγραφέα απέναντι  σε έναν νέο άνδρα, πιστό του έργου και των ιδεών του.



Εικόνα1: Ο Νίκος Καζαντζάκης στην Αίγινα.
Εικόνα 2: Το πίσω μέρος της κάρτας την οποία έστειλε ο Ν.Κ.  από την Αίγινα στον  Ν.Πάτρα.[1933]. Στην κάρτα εικονίζεται ο Danton.



1. 6-12-31 gottesgab, Erzgebirge, Tchécoslovaquie


Αγαπητέ κ. Πάτρα!


Σήμερα, στη γιορτή Σας, θάθελα να σας γράψω μια λέξη για να σας εφχηθώ χρόνια πολά και για να Σας πω πως Σας θυμούμαι πάντα με πολήν αγάπη. Ποτέ δε θα ξεχάσω την εντύποση που μου έκαμε το στέρεο, τετράγωνο μιαλό Σας, η μετρημένη Σας ορμή και η βαθιά αίστηση που έχετε της πραγματικότητας. Λίγες ώρες που Σας είδα αξίζουν χρόνια. Σας παρακαλώ να πιστέψετε πως είμαι φίλος Σας και θάμαι εφτυχής να μπορέσω μια μέρα να σας το αποδείξω.
     Απο το καλοκαίρι ζω στο υψηλό αφτό βουνό της Τσεχοσλοβακίας, στα σύνορα της Γερμανίας, μέσα σε απέραντα δάση και σε απόλυτη μοναξιά. Δουλέβω πολύ και καλά, είμαι ήσυχος, δε νοσταλγώ καθόλου τους ανθρώπους και τους μάταιους θόρυβους της πολιτείας, νομίζω πως είμαι έτσι εφτυχής – δηλ. μόνος και εργαζόμενος. Μακάρι αφτή η γαλήνη να βαστάξει πολύ.
Το βιβλίο μου  για τη Ρουσία δημοσιέφτηκε στο περιοδικό “Revue des Vivants” και σε λίγες μέρες κυκλοφορεί από τον εκδοτικό Οίκο Fourcade.
Θα μου κάνατε μεγάλη χαρά να μου γράψετε κάποτε. Δε θάθελα να χάσω τα ίχνη Σας.
Η Δδ Σαμίου Σας θυμάται πάντα και Σας χαιρετάει θερμά.
Χρόνια πολά λοιπόν κ’ εφτυχισμένα, κ. Πάτρα, κι ο «Θεός» μαζί Σας, πάντα!





2. 28-1-33 MadridPlaza del Progreso, 5
           

Αγαπητέ μου κ. Πάτρα!


Χρόνια τόρα και δε Σας έγραψα, μα ποτέ δε Σας ξέχασα. Όπως κι άλοτε Σας έγραφα μεγάλη χαρά μου έδοκε η σύντομη γνωριμία Σας και θάθελα πολυ και Σεις να με θυμάστε κάποτε.
Ο περασμένος χρόνος είταν για μένα γιομάτος χαρές και πίκρες. Έχασα αγαπημένους ανθρώπους˙ δούλεψα πολύ το κεντρικό έργο της ζωής μου που γράφω τα χρόνια τούτα, την «Οδύσεια». Ίσως να διαβάσατε μερικούς στίχους της στον «Κύκλο». Μετάφρασα σε εντεκασύλαβους όλο τον Dante κι ο «Κύκλος» τόρα δημοσιέβει τα τρία πρώτα άσματα. Ταξίδεψα στη Γερμανία, έμεινα στο Παρίσι, και τόρα και πέντε μήνες βρίσκουμαι στη Μαδρίτη, όπου ανέλαβα κάπιο cours στο Πανεπιστήμιο.
Σήμερα Σας γράφω για να Σας ζητήσω την ακόλουθη χάρη: Η κοινωνική και πνεματική ζωή της Ισπανίας τον καιρό τούτο – στα μελόμηνα της Δημοκρατίας – είναι εξαιρετικά έντονη κ’ ενδιαφέρουσα. Ένας κόσμος γκρεμίστηκε, ένας νέος κόσμος μάχεται να σηκοθεί απάνου στα χαλάσματα. Σκέφτηκα πως θάταν ενδιαφέρο η κίνηση αφτή να γίνει γνωστή – κ’ ίσως χρησιμέψει – και στην Ελάδα. Κάθε μήνα ο «Κύκλος» θα δημοσιέβει μετάφρασές μου απο τα λυρικά τραγούδια των πιο διαλεχτών σήμερα ισπανών ποιητών. Θάθελα συνάμα να βρω εφημερίδες να δημοσιέψω μερικά άρθρα, κυρίως για τον κοινωνικό και πνεματικό οργασμό της σημερινής δημοκρατούμενης – και σοσιαλιστικοκρατούμενης – Ισπανίας. Για τα άρθρα αφτά δε ζητώ καμιάν αμοιβή κι ούτε θα βάλω το όνομά μου, έτσι η εφημερίδα νάχει κάθε ελεφτερία να «διορθόσει» τη γλώσα μου και να την προσαρμόσει με τις δικές της γλωσικές συνήθειες. Γι’ αφτό Σας παρακαλω, αγαπητέ μου φίλε:
1)    Εσείς που θα γνωρίζετε εφημερίδες της Θεσαλονίκης (γιατί στην Αθήνα γνωρίζω) να γράψετε σε κανένα διεφθυντή την πρότασή μου αφτή και να μου στείλει ένα γράμα, όπου να μου λέει  πως δέχεται να δημοσιέψει άρθρα μου, χωρίς αμοιβή για την Ισπανία. Μ’ ενδιαφέρει ιδιαίτατα η Θ/νίκη, γιατί υπάρχουν ακόμα εκεί οβραίοι που ενδιαφέρουνται για την αλοτινή τους πατρίδα, την Ισπανία.
2)    Να μου εσωκλείσετε στο γράμα που Σας παρακαλώ να μου στείλετε να μάθω τί γίνεστε, ένα γράμα και της δικής Σας εφημερίδας, με το ίδιο περιεχόμενο: να δέχεται χωρίς αμοιβή να δημοσιέψει μερικά άρθρα μου.

Ελπίζω να μη Σας είναι δύσκολο, με τους όρους αφτούς που Σας γράφω: η εφημ. καμιάν υποχρέοση δεν αναλαβαίνει απέναντί μου, μήτε καν την υποχρέοση να τα δημοσιέψει αν δεν της αρέσουν. Θάθελα να κάμω μια μικρή εφχαρίστηση στους εδώ ισπανούς φίλους μου και ένα μικρό καλό στον τόπο μου, μαθαίνοντας του πώς δουλέβει εδώ η δημοκρατία να φωτίσει και ν’ αλαφρόσει τη μάζα.
Θερμά Σας παρακαλώ ιδιαίτατα για τη Θ/νίκη˙ ο Τάκης Σαρακηνος (διεφθυντής της «Θεσαλίας» του Βόλου) είναι πολύ φίλος μου μα δεν ξέρω πού βρίσκεται. Είταν να μεταφέρει την εφημερίδα του στη Θ/νίκη. Αν τόκαμε, του γράφετε σ’ αφτόν πρώτα απ’ όλους. Επίσης η «Progrès» Θ/νίκης (υπάρχει ακόμα;) είχε άλοτε αναδημοσιέψει μερικά μου άρθρα για τους οβραίους. Γράφετε και σ’ αφτήν, Σας παρακαλώ.
Τόρα που Σας τάγραψα αφτά, βλέπω πόση σκουτούρα Σας δίνω. Μα Σας παρακαλώ να με συμπαθήσετε και να ξέρετε πως αν τίποτα ποτέ περνά από το χέρι μου, θα κάμω, αν τύχει ανάγκη, ό,τι μπορώ για Σας. Ποτέ δε θα ξεχάσω τα μετρημένα Σας λόγια και τη σαφήνεια κι ακρίβεια της κρίσης Σας.
Σας παρακαλώ γράψετέ μου γρίγωρα και πιστέψετε [:] πως είμαι πάντα δικός Σας, με πολήν αγάπη




3. 18-3-33 Μαδρίτη, Plaza del Progreso, 5


Αγαπητέ μου κ. Πάτρα!

Εφχαριστώ θερμά για το καλό Σας γράμα και για τις φροντίδες που πήρατε για μένα. Η αγάπη Σας και το ενδιαφέρο, αληθινά με συγκίνησαν πολύ.
Κάπιο νέο οικογενειακο δυστύχημα με αναγκάζει να γυρίσω στην Ελάδα˙ αποκεί θα Σας στείλω με χαρά μερικά άρθρα για την Ισπανία, παρακαλώντας Σας να τηρήσετε όχι την (αν)ορθογραφία τους μα τη γλώσα τους – που θάναι βέβαια απλή, τρεχούμενη.

Στην Ελάδα, άμα ησυχάσω λίγο, θα κλειστώ σ’ ένα σπιτάκι στην Αίγινα κ’ εκεί θα δουλέψω σε απόλυτη μοναξιά. Αφτό θα με αναπάψει λίγο από τις μεγάλες πολιτείες, που, στο τέλος, καταντούν αντιπαθητικές και στείρες.
Δεν ξέρω πώς φτάνουν οι είδησες στην Ελάδα, μα εδώ έρχονται φοβερά ανησυχαστικές. Θα ξεχυθεί πάλι καινούργιος κατακλυσμός αίμα; Δεν ξέρει κανείς τι να εφχηθεί˙ ίσως νάχουν δίκιο οι Γερμανοί που λεν: «Καλήτερα ένα τρομερό τέλος παρά ένας τρόμος δίχως τέλος». Ίσως αφτός νάναι πάλι ο αιματηρός δρόμος που παίρνει στη γης ετούτη αφτό που λέμε «Πνέμα», «Πρόοδος», «Θεός», «Ανάγκη»…
Αφτό που έβαλε ο νούς Σας, το δυστύχημα που μου έλαχε πέρισυ, δεν αφορούσε τη Δίδα Σαμίου˙ εφτυχώς είναι καλά, μένει τόρα στο Λονδίνο κ’ ελπίζω το καλοκαίρι νάρθει στην Αίγινα.
Και πάλι Σας εφχαριστώ, αγαπητέ μου φίλε, κάμετε λίγη υπομονή για τα άρθρα και θα τα λάβετε από την Αίγινα˙ καλήτερα και ν’ αργήσουν λίγο να καταπάψει ο εκλογικός και μετεκλογικός αναβρασμός.

Δικός Σας, με αγάπη

Οδός Νότη Μπότσαρη 6
Αθήνα  


4. Αίγινα, Μάης 1933


Αγαπητέ κ. Πάτρα!


Τόρα που ησύχασα λίγο έγραψα μερικά άρθρα για την Ισπανία. Η «Καθημερινή» θα δημοσιέψει 15 και στην Αλεξάντρα έστειλα και μερικά άλα.
Σας στέλνω σήμερα 4 για τον «Κήρυκα», εντελώς πρωτότυπα, που δε δόθηκαν δηλ. σε καμιάν άλη εφημερίδα. Θα μου κάμετε μεγάλη χάρη αν τα δόσετε ν’ αντιγραφούν και στείλετε ένα αντίγραφο στο «Φως» της Θ/νίκης ή σε όποια άλη θέτε (τα άρθρα είναι δικά Σας, τα κάνετε ό,τι θέτε)
Και ένα άλο αντίγραφο στην Αλεξάντρα:
Mr Aristoclès, Journal grec “Tachydromos Alexandrie, Egypte”
Η Δίδα Σαμίου βρίσκεται ακόμα στο Λονδίνο κ’ έτσι δεν έχω γραφομηχανή και να Σας απαλάξω από τον μπελά αφτόν. Όταν δημοσιέψει η «Καθημερινή» μπορείτε και Σεις, αν θέτε, ν’ αναδημοσιέψετε όσα άρθρα Σας ενδιαφέρουν.
Τα άρθρα αφτά μου ανήκουν κ’ έτσι μπορώ να τα διαθέσω όπως θέλω. Μπορείτε λοιπόν, αν θέτε, να τα αναδημοσιέψετε. Κανονίζετε να σταλούν στη Θ/νίκη με τρόπο που να δημοσιεφτούν την ίδια μέρα με Σας.
Ίσως θάταν επίκαιρο (η Ισπανία θ’ αρχίσει να γίνεται της μόδας) ν’ αναδημοσιέψετε και μερικά άρθρα μου στο «Ταξιδέβοντας». Τολέδο (σ.42-58), Κόρδοβα (58-69), Σεβίλια (69-76), Γρανάδα (76-87), Ταβρομαχίες (87-95). Το «Ταξιδέβοντας» εξαντλήθηκε κ’ ίσως η αναδημοσίεψη είναι χρήσιμη.
Πάντως μου κάνετε τη χάρη να μου στείλετε από 10 φύλλα της εφημερίδας που θάχουν άρθρα μου. Το ίδιο γράφετε και στη Θ/νίκη.
Βρίσκουμαι εδώ στην Αίγινα σ’ ένα σπίτι απάνου στη θάλασα και δουλέβω, όπως πάντα, ήσυχα, εντατικά, μόνος. Αν τυχόν ποτέ έρθετε στην Αθήνα, θα μου κάνατε μεγάλη χαρά νάρθετε στην Αίγινα (θα μείνω όλο το καλοκαίρι). Θα Σας ξαναδώ με πολή και θερμήν αγάπη.




5. Αίγινα 18-6-33


Αγαπητέ φίλε κ. Πάτρα!

Εφχαριστώ για το γράμα Σας και τα καλά Σας τα λόγια. Κι ακόμα για το εισαγωγικό άρθρο που γράφηκε στην εφημερίδα Σας˙ σίγουρα είταν υπερβολικό (ίσως έτσι τέριαζε για εφημερίδα) μα δείχνει πως αφτός που τόγραψε κατάλαβε την ουσία του αγώνα μου και της αγωνίας μου. Η ακόρεστη τραγική, όχι περιέργεια, μα επαφή με τη ζωή και με τα μεγάλα προβλήματα του καιρού μας, είναι το κέντρο του εσωτερικού μου στρόβιλου. Κ’ επειδή είμαι, «ελέφτερος άνθρωπος» μπορώ και διακρίνω πως κ’ οι πιο παράταιρες σήμερα προσπάθειες, από τον μπολσεβικισμό ίσαμε το φασισμό, συνεργάζουνται χωρίς να το ξέρουν και να το θέλουν. Γι’ αφτό ό,τι κι αν γράψω δεν μπορεί ν’ αρέσει σε καμιά παράταξη. Παρακαλώ και τους φασίστες και τους μπολσεβίκους να με διαγράψουν από τα τεφτέρια τους. Είναι ολότελα αντίθετο στη φύση μου ν’ ανήκω σε συμορία ή σε κοπάδι. Ή σε hommes daction.
Έλαβα όλα τα φύλα του «Κήρυκα» και σας παρακαλώ, αν μπορείτε, να μου στείλετε μερικά φύλα όπου δημοσιέφτηκε το προεισαγωγικό άρθρο, νομίζω την 20 Μάη.
Αν έρθετε ποτε στην Αθήνα θα χαρώ πολύ να Σας δω στην Αίγινα. Μένω σ’ ένα σπιτάκι στην άκρα της θάλασας, μακριά από την πόλη και δουλέβω σε εξαίσια, γόνιμη μοναξιά. Δεν ξέρω πόσο θα μείνω εδώ κι ούτε με νιάζει. Ίσως να γυρίσω στην Ισπανία.
Παρακολουθείτε στον «Κύκλο» τα ισπανικά ποιήματα που δημοσιέβονται;
Σας σφίγγω το χέρι με πολήν αγάπη, πάντα.



6.[Αίγινα 01 Οκτ. 1933]


 Αγαπητέ κ. Πάτρα!


Σας εφχαριστώ πολύ για το γράμα Σας και τις φωτογρ. Με χαρά θα θυμούμαι πάντα τη μέρα που ήρθατε στο ερημητήριο.
Αν καμιά Κυριακή με ήλιο, ξαναπροβάλετε θα χαρώ πάλι πολύ.
Στέλνω του κ. Πρεβ. τη μια φωτογρ. γιατί βρίσκεται στην Κρήτη κ’ εγώ ζω εδώ ολομόναχος – με τη Θάλασα.
Πάντα με αγάπη

Εικόνα 3: Ο Ν. Καζαντζάκης με τον Ν. Πάτρα στην Αίγινα. 


Α. Σεβαστέ μου κ. Καζαντζάκη,


Πήρα το γράμμα Σας και δοκίμασα μια μεγάλη χαρά, γιατί με θυμηθήκατε…
Πολλές φορές είχα επιθυμίσει να Σας γράψω, για να Σας εκφράσω τον θαυμασμό μου και την μεγάλη εκτίμησι που τρέφω για Σας, αλλά μου ήτανε αδύνατο, χωρίς την διεύθυνσί σας.
Δεν απάντησα αμέσως στο γράμμα Σας…γιατί ήθελα να βρω κατάλληλη ευκαιρία να σας γράψω ήσυχα επικοινωνόντας έτσι καλλίτερα ψυχικά μαζί σας …όπως και όταν Σας διαβάζω…
Σας παρακαλώ να πιστέψτε πως αυτά δεν είναι …λόγια κολακευτικά…αλλά λόγια που εκφράζουν αληθινά και πραγματικά προϋπάρχοντα αισθήματα…γιατί εγώ Σας γνώριζα από καιρό από τα βιβλία Σας και Σας εκτιμούσα και Σας έδινα μια ξεχωριστή θέσι, την καλλίτερη, ανάμεσα σ’ όλους τους Έλληνας διανοούμενους.  
Σας εκτιμούσα από τη στιγμή που πρωτοδιάβασα βιβλία Σας, γιατί είσθε ένα πνεύμα φωτεινό, ζωντανό και πλούσιο, που εξετάζει τα μεγάλα σύγχρονα ανθρώπινα προβλήματα με βαθειά ειλικρίνεια, με σκέψι καθαρή, χωρίς αναχρονιστικούς ρωμαντισμούς κ[αι] επικίνδυνους φανατισμούς, με μεγάλη αγάπη και ενδιαφέρον προς τον σύγχρονον αγωνιζόμενον άνθρωπο…
Ελπίζω με βεβαιότητα πως θα κατορθώσω να σας αποδείξω και με πράξεις πως και η δική μου φιλία θα είναι πραγματική και αληθινή…
Θα προσπαθώ να σας γράφω πράγματα από τη ζωή της πόλης μας και τους καθημερινούς κοινωνικούς αγώνας …
Ευχαριστώ θερμά την Δ[εσποιν]ίδα Σαμίου για τους χαιρετισμούς της…
Διατηρώ ζωηρά την ανάμνησι της γνωριμίας της και θα διατηρώ πάντα γι’ αυτήν τις καλλίτερες εντυπώσεις.


Β. [Σεβαστέ μου κ. Καζαντζάκη]


…Πιστέψτε με, πως η γνωριμία Σας μου μένει πάντα στη μνήμη μου ζωηρή και ποτέ μου δεν θα λησμονήσω την πολύτιμη φιλία Σας…
Είναι αλήθεια πως υπάρχει παντού μεγάλη δυστυχία λόγω της παγκόσμιας ανεργίας αλλά εδώ στην πόλι μας υπάρχει σε υπερβολικά μεγάλο βαθμό, σ’ έκταση και διάρκεια. Κλονίζεται και καταρρέει οικονομικά ο πληθυσμός ολόκληρης της πόλης μας…
Πολλές φορές σκέφθηκα μήπως τα περιοριστικά μέτρα υπέρ του συναλλάγματος έγιναν αιτία να διακόψητε απότομα την ευτυχισμένη απομόνωσί Σας και Σας ανάγκασαν να φύγητε κάπου αλλού.
Σκέφθηκα Σεβαστέ μου κ. Καζαντζάκη ν’ αρχίσω προσεχώς, αν μου το επιτρέψητε την δημοσίευσι στο «Κήρυκα» μερικών κεφαλαίων από το βιβλίο Σας «Ταξειδεύοντας» για να Σας γνωρίσω ευρύτερα στο κοινόν της πόλεως και της περιφερείας μας. Πριν απ’ αυτά θα προηγηθή μια γενική επισκόπηση για το έργο Σας κ’ ύστερα θ’ ακολουθήση η δημοσίευσις των κεφαλαίων από το βιβλίο Σας αυτό.

Δεν είσθε καθόλου άγνωστος σ’ όλο τον κάπως μορφωμένο κόσμο του τόπου μας αλλά πιστεύω ότι αυτό δεν θα είχε τίποτα να Σας βλάψη γιατί θα υπάρχουν πιστεύω και άνθρωποι που ακόμα Σας αγνοούν.
Παρ’ όλες τις προσπάθειές μου δεν κατώρθωσα ακόμα να προμηθευθώ το τελευταίο Γαλλικό Σας βιβλίο, γιατί το Bureau dEditions στο οποίο έγραψα να μου το στείλη μ’ απήντησε πως ο Οίκος Faurcade βρίσκεται υπό διάλυσιν και αδυνατεί να μου το  προμηθεύση.
Ο εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης» στον οποίο έγραψα επίσης όταν παρήγγειλα τελευταία τον «Χρη[ι]στό» που μου έλειπε από τα έργα Σας μ’ απήντησε πως δεν το έχει. Σκέπτομαι να ξαναγράψω στο βιβλιοπωλείο Kaufmann για τον ίδιο σκοπό.
Στο προηγούμενο γράμμα Σας υποσχέθηκα πως θα Σας έγραφα κάτι από τη ζωή της πόλης μας που θα μπορούσε να Σας ενδιαφέρη.
Μα την αλήθεια δεν μπορεί να γράψη κανείς πολλά για ένα που βρίσκεται σε νεκροφάνεια.
Σε προηγούμενα χρόνια η Καβάλλα υπήρξε το κέντρον της οργανωμένης εργατικής κινήσεως στην Ελλάδα και ήτανε άξια πολλής προσοχής και μελέτης η κίνησις αυτή.
Σήμερα όμως, ύστερα από τη μακροχρόνιο εξαντλητική ανεργία το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού κόσμου, όπως κατεβλήθηκε σωματικά έτσι ξέπεσε και ψυχικά κάθε του δυναμικότης…
Η πείνα ως ένα ωρισμένο σημείο φαίνεται πως ρίχνει σοβαρά την επαναστατικότητα και τον ενθουσιασμό των μαζών για μια οργανωμένη δράσι και γεννά την μοιρολατρία. Γιατί δεν εξηγείται διαφορετικά, για μένα, η τόση παθητικότης και κατάπτωσις του εργατικού κόσμου της πόλης και της περιφερείας μας…
Δεχθείτε τους φιλικούς χαιρετισμούς μου.
Με θαυμασμό και εκτίμηση

  


Γ. Σεβαστέ μου κ. Καζαντζάκη


Δοκίμασα μεγάλη χαρά και εξαιρετικήν ευχαρίστησιν όταν πήρα το γράμμα Σας και είδα πως δεν μ’ εξεχάσατε…
Αν στα έργα Σας βρίσκω συνήθως την τέλεια έκφρασι πολλών υποτυπωδών και αδιαμορφώτων ιδεών μου στο άτομο Σας βρήκα τον άνθρωπο που με ευχαρίστησι κ’ ικανοποίησι δέχθηκα την επίδρασί του στην εξέλιξι των ιδεών και του χαρακτήρος μου…
Με αληθινή συγκίνησι και βαθειά θλίψι έμαθα ότι εχάσατε αγαπημένο πρόσωπο.
Φαντάζομαι πως πρόκειται για … την Διδα Ελ. Σαμίου…
Δεν είδα να κυκλοφορή στη πόλι μας ο «Κύκλος». Τώρα που έμαθα ότι έχει δικά Σας έργα θα φροντίσω να τον προμηθευθώ…
Δεν βρίσκω λόγια να Σας ευχαριστήσω για την ευγενικιά Σας προσφορά προς την Εφημερίδα μας.
Είναι εξαιρετική τιμή γι αυτήν να δημοσιεύη άρθρα Σας.
Φαντάζομαι από τώρα πως θάναι κάτι παρόμοια με τα γράμματα Σας προς την γυναίκα Σας από τη Γερμανία που διάβαζα άλλοτε στο Νουμά.
Γι’ αυτό με ανυπομονησία τα περιμένω.
Εσώκλειστο θα βρήτε το γράμμα [της εφημερίδας] που ζητήσατε.
Συνεννοήθηκα χθες τηλεφωνικώς με την «Progrès» η οποία με μεγάλη της χαρά δέχτηκε. Θα σας γράψει κατ’ ευθείαν.
Ελπίζω σήμερα ή αύριο να έχω τελειώσει και με το «Φως» της Θεσσαλονίκης. Συνεργαζόμεθα με την «Μακεδονία» της Θ/νίκης, αλλά αυτή είναι εφημερίς αντισημιτική και νομίζω πως δεν θα ήτο η κατάλληλη.
Η Θεσσαλία εξακολουθεί να βγαίνη στο Βόλο.
Θα Σας παρακαλέσω κ. Καζαντζάκη, αν Σας είναι εύκολο να ταχυδρομείτε, αν πρόκειται να είναι τα ίδια άρθρα, 2 μέρες αργότερα το φάκελλο για τη Θ/νίκη γιατί σε μας θα φθάνουν 1-2 μέρες αργότερα τα γράμματά Σας και επειδή κυκλοφορούν φύλλα της Θ/νίκης και στη Καβάλλα, υπάρχει φόβος να νομίσουν μερικοί ότι τα άρθρα Σας δεν στέλνονται κατ’ ευθείαν σ’ εμάς, αλλά ότι τα αναδημοσιεύουμε από αυτά [των εφημερίδων της Θεσσαλονίκης]. Δεν πρόκειται να δημιουργηθεί το ίδιο ζήτημα για τα φύλλα της Θ/νίκης γιατί εμείς δεν κυκλοφορούμε εκεί. Είναι μία καθαρώς τεχνική λεπτομέρεια  την οποίαν εθεώρησα καλόν να σας την αναφέρω για να την προσέξετε [;], αν θέλετε…

Με μεγάλην εκτίμησι, σεβασμόν και αγάπη


Εικόνα 4: Ο Ν. Καζαντζάκης με τον Π. Πρεβελάκη στην Αίγινα.



Εικόνα 5: Το πλοίο των Εμπειρίκων "Πατρίς ΙΙ"   



Σημειώσεις

1. Ο Νικόλαος Πάτρας γεννήθηκε στην Καβάλα το 1905, τελείωσε εκεί την Δημοσία Εμπορική Σχολή  και το 1937 πήρε το πτυχίο της Ανωτάτης Σχολής Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών Αθηνών. Αργότερα, έλαβε το πτυχίο της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναγορεύτηκε διδάκτορας στην ίδια Σχολή και το 1946 τυπώθηκε η διδακτορική του διατριβή. Από το 1935 δημοσιεύει στον  τύπο της Καβάλας οικονομικά άρθρα και, σε συνέχειες, κείμενο για την τοπική οικονομική ιστορία.  Στον πόλεμο επιστρατεύεται ως αξιωματικός και υπηρετεί  μέχρι την κατάρρευση του μετώπου. Στην Κατοχή συνδέεται  με τον Γ. Παπανδρέου και το 1945  διορίζεται Νομάρχης Κιλκίς, θέση στην οποία παρέμεινε έξη μήνες. Επιστρέφει στην Καβάλα το έτος 1947 και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος στην Καπνεμπορική Εταιρία Μοσκώφ. Από το 1951  δημοσιεύει μελέτες και εκδίδει βιβλία κυρίως για τα καπνά, την καπνική πολιτική και τον συνεργατισμό. Το 1955 εγκαθίσταται στην Θεσσαλονίκη και στις εκλογές του 1956 θέτει υποψηφιότητα με το κόμμα του Γ. Παπανδρέου στο νομό Κιλκίς. Στην Θεσσαλονίκη συνεχίζει να εργάζεται στην Εταιρία Μοσκώφ (έως το 1976) ενώ το 1968 εκλέγεται υφηγητής στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης.
2. α. «Το βιβλίο για τη Ρουσία» της πρώτης επιστολής είναι το Toda – Raba, το οποίο κυκλοφόρησε πρώτη φορά, με περικοπές, στο περιοδικό “Revue des Vivants» [1931] και επρόκειτο να εκδοθεί από τον οίκο Fourcade.  Στο βιβλίο του Πρεβελάκη (Τετρακόσια γράμματα…, Αθήνα, 1965) υπάρχουν αρκετές αναφορές για την τύχη του βιβλίου και του εκδοτικού οίκου. Τελικά το βιβλίο εκδόθηκε σε ολλανδική μετάφραση το 1933 και στα ελληνικά, μεταφρασμένο από τον Γιάννη Μαγκλή, το 1956.
 β. Στην επιστολή αριθ. 2, ο Κ. γράφει: «Έχασα αγαπημένους ανθρώπους» και εννοεί τους γονείς του, οι οποίοι πέθαναν το προηγούμενο έτος, 1932. Ο Πάτρας θεωρεί ότι με την φράση αυτή ο συγγραφέας αναφέρεται στην Ελένη Σαμίου και στην απάντησή του αισθάνεται την ανάγκη να γράψει μερικές γραμμές για εκείνη, καθώς την είχε γνωρίσει μαζί με τον συγγραφέα. Ο Κ. επανέρχεται στην επόμενη επιστολή του και διευκρινίζει ότι δεν πρόκειται για την Ε. Σαμίου, χωρίς όμως και αυτή την φορά να ονομάσει τους «αγαπημένους του ανθρώπους».
γ. Στην τελευταία επιστολή φαίνεται συνοπτικά η πολιτική και ιδεολογική θέση του συγγραφέα και η στάση του απέναντι στον «φασισμό» και τους «μπολσεβίκους», διατυπωμένη μάλιστα με ακραίο τρόπο. Τρία χρόνια αργότερα δημοσιεύεται στην Καθημερινή το γνωστό άρθρο του Κ. «Ο φόβος και η πείνα»,  με το οποίο θα προσπαθήσει να εξηγήσει αναλυτικά τις θέσεις του και να διευκρινίσει όσα κατά την γνώμη του δεν απέδωσε με ακρίβεια στο κείμενό του ο Κ. Μπαστιάς: «Νίκος Καζαντζάκης, ο ερημίτης της Αίγινας» που δημοσιεύτηκε στην ίδια εφημερίδα λίγες μέρες ενωρίτερα.  Τα δύο αυτά δημοσιεύματα, το άρθρο του Κ. και το κείμενο του Κωστή Μπαστιά, υπάρχουν σε αποκόμματα στο υλικό του Πάτρα με υπογραμμισμένα τα χωρία που τον ενδιέφεραν περισσότερο.       
3. Στο βιβλίο του Πρεβελάκη υπάρχουν δύο αναφορές του Κ. για τον Πάτρα. Η πρώτη: στην επιστολή 172 (Μαδρίτη, 6 Φλεβάρη 1933), ο Κ. σημειώνει: « Έχω ανάγκη κι από μια εφημερίδα της Θεσσαλονίκης κι έγραψα σ’ ένα φίλο˙ να δούμε. Ίσως να γράψω απευτείας στην Progres (υπάρχει ακόμα;), γιατί είναι οβραίικη κι ενδιαφέρονται για την Ισπανία». Ο φίλος που αναφέρεται είναι ο Πάτρας, καθώς η επιστολή που του στέλνει ο Κ. από την Μαδρίτη με το θέμα αυτό είναι γραμμένη λίγες μόνον ημέρες ενωρίτερα, στις 28 Ιανουαρίου. Η δεύτερη αναφορά: στην επιστολή 186 (Αίγινα, 20-10-33), ο Κ. γράφει: «Ο Πάτρας και η Υπατία Σας χαιρετούν» [από την δεύτερη επίσκεψη του Πάτρα στην Αίγινα]. Ο Πρεβελάκης σημειώνει, σε υποσημείωση της επιστολής, για τον Πάτρα: «Νέος τότε φοιτητής που επισκεπτόνταν καμιά φορά τον Κ.». Η φράση αυτή φαίνεται άστοχη, γραμμένη μάλιστα μετά από τρεις δεκαετίες, σε ό,τι αφορά την σχέση του Πάτρα με τον Καζαντζάκη, αλλά και την προσωπική διαδρομή του Πάτρα.
4. Στον καθημερινό Κήρυκα και στο φύλλο της 20ης Μαΐου 1933 δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, εντός πλαισίου, αγγελία για την έναρξη της δημοσιεύσεως, από την επομένη ημέρα, σειράς άρθρων «του γνωστού ποιητού και λογίου» Ν. Κ. Στην δεύτερη σελίδα του ίδιου φύλλου δημοσιεύεται το «προεισαγωγικό» κείμενο: «Μεγάλες φυσιογνωμίες: Νίκος Καζαντζάκης. Πρόχειρο σημείωμα». Στο τέλος σημειώνονται τα αρχικά Χ.Π. Ίσως πρόκειται για τυπογραφικό λάθος (το γράμμα Χ. αντί του Ν.) αλλά μπορεί, όπως πιστεύω, να έγραψαν το κείμενο δύο συντάκτες: ο Πάτρας (Π.) και ο Χ. Από το επόμενο φύλλο της Κυριακής, 21 Μαΐου 1933 έως και το φύλλο της 30ης Μαΐου 1933 (σύνολον 8 φύλλα), και κάτω από τον γενικό υπέρτιτλο «Η σημερινή Ισπανία», δημοσιεύονται πρωτοσέλιδα τα τέσσερα άρθρα του Ν. Καζαντζάκη: Η συνεργασία σοσιαλιστών και δημοκρατών, Το εργατικό ζήτημα της Ισπανίας, Το αγροτικό ζήτημα της Ισπανίας, Μανουέλ Αθάνια [Πρωθυπουργός]. Ο Πάτρας μάλιστα χρησιμοποιεί ως πρόλογο των άρθρων απόσπασμα της επιστολής που έλαβε από τον Καζαντζάκη («Πέντε μήνες τώρα βρίσκομαι στη Μαδρίτη…πώς δουλέβει εδώ η Δημοκρατία να φωτίση και ν’ αλαφρώσει τη μάζα»). Η αποστολή από τον Κ. των κειμένων για την Ισπανία αποκλειστικά στον Κήρυκα δείχνει  να είναι και μία  χειρονομία γενναιοδωρίας και εμπιστοσύνης προς τον Πάτρα.
5. Αντέγραψα τις επιστολές όπως ακριβώς έχουν γραφεί, τηρώντας πιστά την γλώσσα και την ορθογραφία τους˙ ετόνισα μόνον τις χωρίς τόνο λέξεις στις επιστολές του Κ.
Ευχαριστώ θερμά τον ιδρυτή του Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας κύριο Ν. Ρουδομέτωφ, ο οποίος είχε την καλοσύνη  να μου στείλει φωτοτυπίες των φύλλων του Κήρυκος με τα δημοσιευμένα κείμενα του Καζαντζάκη και τον κ. Αντ. Λεβέντη από το Ίδρυμα «Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη» για την χρήσιμη πληροφορία που μου έδωσε.  















  

Τρίτη 14 Απριλίου 2015

[Θεσσαλoνίκη, Εβραίοι 13 * Thessaloniki, Jews 13]: parva iudaica thessalonicensia XIII. Οικογένεια Μορπούργο ΙΙ. Α. Επιστολή του Giorgio Morpurgo προς τον μηχανικό Giacomo Buonomo, Μιλάνο 26 Ιουνίου 1947. Β. Συμβόλαιον Συστάσεως της Ομορρύθμου Εμπορικής εταιρείας [M. Morpurgo], 4 Ιουλίου 1938. Γ. Δύο Πληρεξούσια [διορισμού πληρεξουσίου], 14 Οκτωβρίου 1941 και 10 Απριλίου 1943. * Morpurgo Family II. A. Letter from Giorgio Morpurgo to the engineer Giacomo Buonomo, Milan June 26, 1947. B. Foundation Contract of General Partnership Trading Company [M. Morpurgo], 4 Ιουλίου 1938. C. Two Powers of Attorney, October 14, 1941 and April 10, 1943.



                                        

 
Εικόνα 1: Θεσσαλονίκη, παραλιακή οδός
Α. Επιστολή του Giorgio Morpurgo προς τον Ing. Giacomo Buonomo, Μιλάνο 26 Ιουνίου 1947.


                        Μετάφραση από τα ιταλικά: Χρίστος Τσιάπος

Τ(ζόρτζιο) Μορπούργο
Σά(ντα) Μαρία Σεγκρέτα    7                           Μιλάνο 26 Ιουνίου 1947
Αγαπητέ Μηχ(ανικέ) Μπουονόμο
Μόλις χθες, προωθημένη από τη Θεσσαλονίκη, έλαβα, προς μεγάλη μου ευχαρίστηση, την επιστολή σας της 10ης περασμένου Μαΐου.  Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι και μόνο η ανάγνωση του ονόματός σας πριν καν την ανοίξω, επανέφερε στη μνήμη μου, τέλεια, την εικόνα σας, το θαρραλέο έργο σας και τις προηγούμενες συναντήσεις μας.  Είμαι πολύ χαρούμενος που μαθαίνω ότι είστε σε πλήρη δράση και άκρα υγεία.
Πράγματι πέρασαν από πάνω μας τρομερά χρόνια· από το ’20 έως το ’40 έζησα γαλήνιος, συντροφευμένος από την αγάπη των δικών μου, της ενδιαφέρουσας εργασίας μου ως ασφαλιστής στην παλαιότατη εταιρεία ιδρυμένη από τον παππού μου, η οποία θεωρείται ανάμεσα στις πρώτες της Θεσσαλονίκης και με τους δύο καλούς μου γιους που ήρθαν να προσδώσουν ακόμη περισσότερη χαρά στο γάμο μου.  Όμως, από τον Οκτώβριο του ’40 η μοίρα στράφηκε εναντίον μου.  Πραγματικά, στη διάρκεια του μήνα εκείνου έχασα τον λατρευτό μου πατέρα, τη λαμπρή εκείνη μορφή ενός Ιταλού που, για περισσότερα από 60 χρόνια, είχε τιμήσει την παροικία μας· τις πρώτες ώρες της αποφράδας ημέρας της 28ης Οκτωβρίου, η σύζυγός μου και εγώ εγκλειστήκαμε από τους Έλληνες, στους οποίους είχε επιτεθεί ο Μουσολίνι, σε στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου και περάσαμε έξι σκληρούς μήνες· μετά την απελευθέρωσή μας, τον Απρίλιο του ’41, περάσαμε, ως Εβραίοι, δύο χρόνια συνεχούς απειλής κάτω από το γερμανικό ζυγό στη Θεσσαλονίκη και καταφέραμε να διαφύγουμε, έγκαιρα, στην Ιταλία.  Την ίδια ώρα 45.000 δικοί μας, δυστυχισμένοι ομόθρησκοι, εκτοπίζονταν και χάνονταν στην Πολωνία!  Αντίκρισα έτσι, μέσα σε λίγες εβδομάδες, φίλους, συγγενείς, συνεργάτες και υπαλλήλους να αναχωρούν προς το βέβαιο θάνατο και να καταρρέει το εξαιρετικό μας έργο, καρπός του μόχθου τριών γενεών Μορπούργο!  Έχοντας περάσει στην Ιταλία, έπρεπε για άλλη μια φορά να πάρουμε το δρόμο της εξορίας.  Για να γλιτώσουμε από την ανανεωμένη ρατσιστική μανία των καταραμένων ναζιστο-φασιστών διαφύγαμε στην Ελβετία.  Και ήταν ακριβώς σ’ εκείνο το καταφύγιο που υπέστη το πιο τρομερό χτύπημα.  Αφού είχα ήδη διασώσει δύο φορές την οικογένειά μου, τώρα μια σκληρή αρρώστια άρπαξε, το ’45, την καλή μου σύντροφο αφήνοντάς μας όλους με ένα τεράστιο κενό.
Από τον Ιούλιο του ’45 βρίσκομαι στο Μιλάνο, σε σκληρές συνθήκες: διατηρώντας όλα μου τα συμφέροντα στο εξωτερικό και αδυνατώντας, προς το παρόν, να επιστρέψω στην Ελλάδα απ’ όπου έχουν εξοριστεί όλοι οι Ιταλοί·  Έχω μαζί μου τη μητέρα μου, ακόμη στο «πόδι», η οποία σας θυμάται και σας στέλνει τους χαιρετισμούς της.  Έχω ακόμη τους δυο γιους μου, τον μεγαλύτερο γιατρό, στην αρχή της σταδιοδρομίας του, και τον μικρότερο επί πτυχίω στη νομική.  Ζητώ συγγνώμη αν σας διηγήθηκα την επώδυνη Οδύσσειά μου, αλλά η επίκλησή σας καιρών ευτυχισμένων, με ενθάρρυνε να το πράξω.
Παρόλο το ότι βρίσκομαι, ήδη εδώ και 4 χρόνια, μακριά από τη Θεσσαλονίκη, είμαι σε επαφή με φίλους εκεί κάτω.  Η κατάσταση σε κείνη τη δυστυχή χώρα είναι ακόμη πάρα πολύ σοβαρή εξαιτίας της σύγκρουσης των δύο αντιμαχόμενων στρατοπέδων: του άγγλο-σαξονικού και του ρωσικού.  Στην Αθήνα παρατηρείται μια κάποια επανάκαμψη των δραστηριοτήτων, αλλά στη Μακεδονία είναι σε πλήρη δράση το αντάρτικο και η καταστροφή ώστε οι επικοινωνίες πλέον να είναι ανύπαρκτες.  Η μοναδική σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης - Αθήνας είναι τελείως διαλυμένη και η οδική αρτηρία, είτε λόγω της καταστροφής των τεχνικών έργων είτε λόγω της απειλής από τις ομάδες των εξεγερμένων έχει εγκαταλειφτεί εντελώς και όλες οι μεταφορές έχουν πλήρως ακινητοποιηθεί.  Για να σας δώσω μια ιδέα: στοιχίζει περισσότερο η μεταφορά ενός τόν(ου) από τον Πειραιά στη Θεσσαλονίκη (δια θαλάσσης) απ’ ότι η διαπεραίωση Πειραιάς Γένοβα!
Σε τέτοιες συνθήκες που δυστυχώς δεν δείχνουν σημάδια βελτίωσης, μου φαίνεται αρκετά δύσκολο να σφυρηλατηθούν δεσμοί για το σχέδιό σας, το οποίο θα έπρεπε να κατορθώσει να περάσει τα απαραίτητα για την επίτευξή του διασχίζοντας τις δύο ζώνες, οπλισμένες ακόμα η μία εναντίον της άλλης.  Ο κόσμος των Βαλκανίων, εμπροσθοφυλακή της Ρωσίας, πιέζει με το τρομερό του βάρος τα σύνορα της Ελλάδας και της Τουρκίας από την Αδριατική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα.  Και το χάραμα καλύτερων καιρών μου φαίνεται ακόμη μακρινό.
Η χρησιμότητα του σχεδίου σας είναι προφανής, αλλά η τρέλα των ανθρώπων μετατρέπει σε ερείπια περιοχές που θα μπορούσαν να είναι ανοιχτές στον πολιτισμό.  Ωστόσο δεν πρέπει να απελπιζόμαστε· σε λίγες μέρες ίσως γίνει αποδεκτή η συνθήκη της ειρήνης: στο Παρίσι ετοιμάζεται μία σύνοδος όπου οι «μεγάλοι» ίσως καταλήξουν σε συμφωνία· ίσως μας παραχωρήσουν και μας, τους Ιταλούς της Ελλάδας, το δικαίωμα να επιστρέψουμε στα κακοπαθημένα μας ειρηνικά έργα ή έστω ανοίξει και πάλι στην Ελλάδα μια ιταλική διπλωματική αντιπροσωπεία.  Όλα αυτά θα μπορούσαν να σημάνουν την απαρχή καλύτερων καιρών· με την ηρεμία να επιστρέφει στη Μακεδονία, θα είναι δυνατό να δοθεί στο, τόσο ενδιαφέρον, σχέδιό σας η έναρξη της πραγματοποίησής του.
Δεδομένης της απουσίας όλων των Ιταλών από την Ελλάδα δε βλέπω ποιον θα μπορούσα να σας υποδείξω ως πρόσωπο εμπιστοσύνης, αλλά εν όψει του γεγονότος πως, για την ώρα, η υπόθεση μου φαίνεται πρώιμη, δε θα παραλείψω να παρακολουθήσω από κοντά το ζήτημα, ώστε να το επανεξετάσω μόλις ωριμάσει κάποιο ευνοϊκό δεδομένο.  Αν θα μπορούσα όμως να σας είμαι χρήσιμος για οτιδήποτε, εδώ στο Μιλάνο, σας παρακαλώ να κάνετε χρήση της διαθεσιμότητάς μου· θα μου έδινε επίσης μεγάλη ευχαρίστηση, στην περίπτωση που βρεθείτε στα μέρη μας, να σας σφίξω και πάλι το χέρι.
Η φτωχή μας Ιταλία, παρασυρμένη σ’ αυτόν τον άθλιο πόλεμο εξαιτίας της τρέλας μερικών καταραμένων, βγαίνει απ’ αυτόν σε άσχημες συνθήκες· θα πρέπει να σχεδιαστούν τεράστια έργα σε όλη την επικράτεια και πιθανόν φωτισμένοι οδηγοί όπως εσείς, με τη μεγάλη σας εμπειρία, θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη διάσωσή μας από αυτό το χάος και τη δυστυχία.  Σε κάθε περίπτωση, σας εύχομαι κάθε τι καλό.
Δυσαρεστημένος γιατί αυτή μου η επιστολή απαντά, ακούσια, με τόση καθυστέρηση στη φιλική δική σας και παραμένοντας πλήρως στη διάθεσή σας, παρακαλώ δεχτείτε, αγαπητέ μηχανικέ, τους πιο εγκάρδιους και ξεχωριστούς χαιρετισμούς μου.
Προς τον μηχ(ανικό) Τζάκομο Μπουονόμο
          Λεωφ. Βιτόριο Εμμανουέλε – 397
                                        Ν Α Π Ο Λ Ι


Εικόνα 2: Αντίγραφον επιστολής


                

 
                                                        Εικόνα 3: Moise David Morpurgo



Εικόνα 4: Fulvia Rimini - Morpurgo


Εικόνα 5: Giorgio-David Moise Morpurgo




B. Σύστασις Ομορρύθμου Εμπορικής εταιρείας  M. Morpurgo, 4/7/1938

                                 Αριθμός 13547

               Σύστασις Ομορρύθμου Εμπορικής εταιρείας
                          Δραχμών 1.000.000
    Εν Θεσσαλονίκη σήμερον την τετάρτην (4) του μηνός Ιουλίου του χιλιοστού εννεακοσιοστού τριακοστού ογδόου (1938) έτους ημέραν Δευτέραν εν τοις γραφείοις των κατωτέρω συμβαλλομένων της ιδιοκτησίας αυτών των ιδίων ένθα κληθείς σήμερον μετέβην ενώπιον εμού του Συμβολαιογράφου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Γ. Κατρανά ενταύθα κατοικοεδρεύοντος και των μαρτύρων Ελλήνων πολιτών γνωστών μοι και μη εξαιρετέων Ιωσήφ Χαΐμ Μπρούδο και Μωϋσσέως Ηλία Αρδίττη αμφοτέρων ιδιωτικών υπαλλήλων κατοίκων αμφοτέρων Θεσσαλονίκης  ενεφανίσθησαν οι γνωστοί μοι και μη εξαιρετέοι Μωϋσσής Δαυΐδ Μορπούργο και Γεώργιος Μωϋσσέως Μορπούργο ασφαλισταί αμφότεροι κάτοικοι Θεσσαλονίκης και εδήλωσαν ότι από του έτους χίλια εννεακόσια είκοσι και εφ’ εξής συστήσαντες μεταξύ των Ομμόρυθμον Εμπορικήν εταιρείαν επιχείρουν ασφαλιστικάς πράξεις ως αντιπρόσωποι αλλοδαπών ασφαλιστικών εταιριών και δη της εν Λονδίνω εδρευούσης Ανωνύμου Ασφαλιστικής εταιρείας υπό την επωνυμίαν Βορρειοβρεττανική και Εμπορική Νορτ Βριτις Μερκατιλ Ασσουρανς Κομπανυ Λιμιτεδ ήδε δε θέλοντες να επισημοποιήσωσι την συνεταιρικήν των ταύτην σχέσιν προβαίνωσιν εις την σύνταξιν του παρόντος συμβολαίου, αποτελούντος το καταστατικόν της εταιρείας αυτών και δηλούσιν ότι συνιστώσιν Ομόρρυθμον Εμπορικήν εταιρείαν απαρτιζομένην εξ αυτών ως μόνων αυτής ομορρύθμων μελών και εταίρων εδρεύουσαν εν Θεσ/νίκη υπό την επωνυμίαν Μ. Μορπούργο διεπομένην υπό των ακολούθων όρων και συμφωνιών. 1) Σκοπός της εταιρείας είναι η ενέργεια και η επιχείρησις εν Ελλάδι διαφόρων ασφαλιστικών πράξεων δια λογαριασμόν της εν Λονδίνω εδρευούσης Ανωνύμου Ασφαλιστικής εταιρείας υπό την  επωνυμίαν Βορρειοβρεττανική ής εταιρείας τυγχάνουσι εν Θεσσαλονίκη γενικοί πράκτορες και αντιπρόσωποι. 2) Η διάρκεια της εταιρείας συνωμολογείται δια πέντε έτη από της πρώτης (1) Αυγούστου ενεστώτος έτους 1938. Εάν όμως τρεις μήνας από της λήξεως της διαρκείας αυτής, ουδείς των συνεταίρων γνωστοποιήση προς τον έτερον την βούλησίν του όπως κατά την 31 Ιουλίου 1943 λήξει η εταιρεία αύτη θα παρατείνηται αυτοδικαίως επί μίαν άλλην πενταετίαν συντασσομένης προς τούτο της σχετικής πράξεως παρατάσεως της εταιρείας. 3) Αμφότεροι οι συνεταίροι υποχρεούνται να καταβάλλωσιν υπέρ του σκοπού της εταιρείας ολόκληρον την προσωπικήν αυτών εργασίαν μη δικαιούμενοι ν’ ασχολώνται εις άλλας εργασίας εμπιπτούσας εντός του κύκλου των εργασιών της εταιρείας. Υπελογίσθη δε από κοινού υπό των συμβαλλομένων η προσωπική αυτών εργασία δια την εφαρμογήν και μόνον του χαρτοσήμου εις δραχμάς έν εκατομμύριον (1.000.000). 4) Διευθυνταί και διαχειρισταί της εταιρείας ορίζονται αμφότεροι οι συνεταίροι εκάτερος δε τούτων δικαιούται μόνος του να εκπροσωπή την εταιρείαν ενώπιον πάσης φύσεως Δικαστηρίου είτε Πολιτικού είτε Ποινικού, συμπεριλαμβανομένου και του Αρείου Πάγου, ενώπιον πάσης Διοικητικής ή Δικαστικής Αρχής προβλεπομένης υφ’ οιουδήποτε των κειμένων Νόμων ενώπιον πάσης Αρχής Δικαστικής ή Διοικητικής, να  εκπροσωπεύωσιν την εταιρείαν εις απάσας αυτής τας σχέσεις και τας συναλλαγάς εν παντί και πάντοτε, να εισπράττη χρήματα παρά παντός Δημοσίου Ταμείου και πάσης Τραπέζης και εν γένει παρά παντός φυσικού ή νομικού προσώπου παρά τηςΤραπέζης της Ελλάδος να διακανονίζη παν ζήτημα αφορών την εταιρείαν οιασδήποτε φύσεως, συναλλάγματος καταθέσεως αναλήψεων, να ενεργή πληρωμάς, να συνάπτη και ακυροί διατησίας και συμβιβασμούς υφ’ οιουσδήποτε όρους και συμφωνίας εγκρίνει διορίζων τους διαιτητάς και επιδιαιτητάς, να υπογράφη παν έγγραφον δια την εταιρείαν με μόνην την υπογραφήν Μ. Μορπούργο, συναλλαγματικάς, προς αποδοχήν έκδοσιν οπισθογράφησιν και τριτεγγύησιν αυτών δι’ οιονδήποτε ποσόν, ομοίως γραμμάτια, φορτωτικάς, να διορίζη πληρεξουσίους δια πάσαν υπόθεσιν της εταιρείας οιασδήποτε φύσεως και δικηγόρους και παν έγγραφον αφορών την εταιρείαν.  5) Την 31 Δεκεμβρίου εκάστου έτους θα συντάσσηται ο ισολογισμός της εταιρείας  και θα διανέμωνται τα εκ της εταιρικής επιχειρήσεως προκύψαντα κέρδη μεταξύ των συνεταίρων ως ακολούθως: ο μεν Μωϋσσής Μορπούργο θα λαμβάνη τα εξήκοντα εκατοστά (60/100)  ο δε Γεώργιος Μορπούργο τα τεσσαράκοντα εκατοστά (40/100). Κατά την αυτήν αναλογίαν μετέχουσιν οι συνεταίροι και εις τας τυχόν ζημίας της εταιρείας. 6) Εν περιπτώσει θανάτου, απαγορεύσεως ή εξ οιουδήποτε ετέρου λόγου ανικανότητος προς δικαιοπραττείν  ενός των συνεταίρων επερχομένης κατά την διάρκειαν της εταιρείας αύτη δεν θα διαλύηται αλλά συνεχίζηται υπό του ετέρου των συνεταίρων. 7) Επερχομένης της  διαλύσεως της εταιρείας οποτεδήποτε και δι’ οιανδήποτε αιτίαν η αντιπροσωπεία της ως άνω ασφαλιστικής εταιρείας Βορρειοβρεττανική και εν γένει η Διεύθυνσις και επίπλωσις του γραφείου θα περιέρχωνται εις τον εκ των συνεταίρων Γεώργιον Μορπούργον όστις θα αναλαμβάνη και άπαν το ενεργητικόν και παθητικόν της εταιρείας. Εισεπράχθησαν δια τέλη και δικαιώματα πρωτοτύπου δραχμαί 3710. Ταύτα συνωμολογησάντων και συναποδεξαμένων των συμβαλλομένων συνετάγη το παρόν όπερ αναγνωσθέν ευκρινώς και μεγαλοφώνως εις επήκοον πάντων των μαρτύρων και βεβαιωθέν νομίμως υπεγράφη παρ’ όλων και εμού ως έπεται.
Οι Συμβαλλόμενοι Δύο υπογραφαί Γαλλιστί. Οι Μάρτυρες Ι. Μπρούδο Μ. Αρδίττη           Ο Συμ/φος Θεσ/νίκης (Τ.Σ.) Ι. Γ. Κατρανάς

Ακριβές αντίγραφον εν Θεσσαλονίκη τη 10 Ιουλίου 1940

                             Ο Συμβολαιογράφος  Θεσσαλονίκης

                                       [σφραγίς, υπογραφή]           




Γ’. Πληρεξούσιον, 14/10/1941. Ο Γ. Μορπούργο διορίζει πληρεξουσίους τους Αβραάμ Αλλαλούφ και Ιωσήφ Μπρούδο.


                                      Αριθμός 15618
                                      Πληρεξούσιον

Εν Θεσσαλονίκη και εν τω επί της διασταυρώσεως των οδών Τσιμισκή και Κομνηνών αριθ. 20 κειμένω γραφείω της ιδιοκτησίας του κ. Μορπούγο ένθα συμβολαιογραφώ σήμερον την δεκάτην τετάρτην (14) Οκτωβρίου του χιλιοστού εννεακοσιοστού τεσσαρακοστού πρώτου (1941) έτους, ημέραν Τρίτην ενώπιον εμού του συμβολαιογράφου Θεσ/νίκης  Ιωάννου Γ. Κατρανά ενταύθα κατοικοεδρεύοντος και των μαρτύρων Ελλήνων πολιτών γνωστών μοι και μη εξαιρετέων  Αθανασίου Κωνσταντίνου Λαφαζάνη και Σαμουήλ Χανανέλ Σαλέμ αμφοτέρων κτηματομεσιτών κατοίκων Θεσσαλονίκης. Ενεφανίσθη ο γνωστός μοι και μη εξαιρετέος Γεώργιος Μωϋσσέως Μορπούργο, ασφαλιστής, κάτοικος Θεσ/νίκης, ενεργών επί του προκειμένου ως ομόρρυθμον μέλος της ενταύθα εδρευούσης Εμπορικής εταιρείας υπό την επωνυμία Μ. Μορπούργο, συσταθείσης δυνάμει του υπ’ αριθμόν 13547  συμβολαίου μου και υπό την εκτεθείσαν ιδιότητά του εδήλωσεν ότι διορίζει και αποκαθιστά πληρεξουσίους, αντιπροσώπους και αντικλήτους της εν λόγω εταιρείας Μ. Μορπούργο τους Αβραάμ Ιακώβ Αλλαλούφ και Ιωσήφ Χαΐμ Μπρούδο ιδιωτικούς υπαλλήλους κατοίκους Θεσ/νίκης προς ούς παρέχει την εντολήν και πληρεξουσιότητα ίνα από κοινού ή και έκαστος χωριστά εισπράττωσι χρήματα οφειλόμενα εις την εταιρείαν παρ’ οιουδήποτε προσώπου φυσικού ή νομικού, ιδιώτου ή Τραπέζης οφειλόμενα δι’ οιανδήποτε αιτίαν και να χορηγώσι τας δεούσας εξοφλητικάς αποδείξεις, να διευθύνωσι το γραφείον της εταιρείας κατά την απουσίαν των μελών της εταιρείας, να ενεργώσι και πράττωσι παν ότι το συμφέρον της εταιρείας απαιτεί, να παραλαμβάνωσι την αλληλογραφίαν συστημμένην ή μη, ταχυδρομικά δέματα, συστημμένας  επιστολάς, τηλεγραφήματα, ταχυδρομικάς επιταγάς, να καταθέττωσι  χρήματα παρ’ οιαδήποτε Τραπέζη ή Υποκαταστήματι εν Θεσ/νίκη δια λογαριασμόν της εταιρείας και να αποσύρωσι και αναλαμβάνωσι χρήματα μέχρι οιουδήποτε ποσού παρ’ οιασδήποτε Τραπέζης εν Θεσ/νίκη και Υποκαταστήματος αυτής και να υπογράφωσι προς τον σκοπόν τούτον παν ότι απαιτείται και ήθελε ζητήσει η εν λόγω Τράπεζα, να συμβιβάζωνται δικαστικώς ή εξωδίκως περί παντός αντικειμένου μετά τρίτων καθορίζων το ποσόν του συμβιβασμού, να υπογράφωσι τα οικεία συμβιβαστικά συμβόλαια, να διορίζωσι διαιτητάς και πραγματογνώμονας με οιανδήποτε εντολήν να αναγνωρίζωσι τας αποφάσεις αυτών περί παντός αντικειμένου, να υπογράφωσι δια λογαριασμόν της εταιρείας γραμμάτια, συναλλαγματικάς, οπισθογράφωσι τοιαύτας, να ρυθμίζωσι κατά την απόλυτον αυτών κρίσιν οιονδήποτε  ζήτημα όπερ ήθελε προκύψει κατά την εκτέλεσιν της παρούσης πληρεξουσιότητος δια λογαριασμόν της εταιρείας, της εντολίδος εταιρείας υποσχομένης από τούδε πλήρη αναγνώρισιν και αποδοχήν των ως άνω πράξεων του εντολοδόχου, έχοντος ωσαύτως το δικαίωμα να διορίζωσι και άλλους πληρεξουσίους ή δικηγόρους με τας αυτάς ως άνω εντολάς και να ανακαλώσι τοιούτους και να παρίστανται δια λογαριασμόν της εταιρείας ενώπιον όλων εν γένει των Ελληνικών Δικαστηρίων παντός βαθμού και δικαιοδοσίας και του Αρείου Πάγου ως και κατά την ενώπιον του κ. Προέδρου διαδικασίαν και ενώπιον παντός εισηγητού, δικαστού και πάσης άλλης Δικαστικής, Διοικητικής Αρχής και αντιπροσωπεύουσι αυτήν ως ενάγουσαν ή εναγομένην και υφ’ όλας εν γένει τας ιδιότητας του διαδίκου, ενεργώσι προς υποστήριξιν των δικαίων του πάσας τας πράξεις τας διαγραφομένας εν τοις άρθροις 95 και 96 της Πολιτικής Δικονομίας. Εισεπράχθησαν τέλη και δικαιώματα πρωτοτύπου δραχμαί διακόσιαι. Εφ’ ώ προς βεβαίωσιν συνετάγη το παρόν όπερ αναγνωσθέν και βεβαιωθέν νομίμως υπεγράφη παρ’ όλων και εμού ως έπεται.
Ο Εντολεύς                                           Οι Μάρτυρες
Γ. Μ. Μορπούργο                                 Α. Λαφαζάνης
                                                              Σ. Σαλέμ

                                       Ο Συμβολαιογράφος Θεσ/νίκης

                                             (Τ.Σ.) Ι. Γ. Κατρανάς
                          Ακριβές αντίγραφον εν Θεσσαλονίκη αυθημερόν
                               Ο Συμβολαιογράφος Θεσσαλονίκης
                                                [σφραγίς, υπογραφή]

Δ’. Πληρεξούσιον, 10/4/1943. Ο Γ. Μορπούργο διορίζει πληρεξούσιον τον Θεόδωρον Κ. Θεοδώρου.



                                        Αριθμός 16385
                                         Πληρεξούσιον
Εν Θεσ/νίκη και εν τω ενταύθα και επί της διασταυρώσεως των οδών Τσιμισκή και Κομνηνών αριθ.20 κειμένω γραφείω του κατωτέρω εντολέως ένθα κληθείς μετέβην, σήμερον την 10ην Απριλίου του χιλιοστού εννιακοσιοστού  τεσσαρακοστού τρίτου 1943 έτους, ημέραν Σάββατον, ενώπιον εμού του συμβολαιογράφου Ιωάννου Γ. Κατρανά, ενταύθα κατοικοεδρεύοντος  και των μαρτύρων Ελλήνων πολιτών γνωστών μοι και μη εξαιρετέων Μιχαήλ Ιωάννου Χατζηνικολάου, και Ιορδάνους Πέτρου Γεωργιάδου, του μεν εμπόρου του δε λογιστού, κατοίκων Θεσ/νίκης, ενεφανίσθη ο γνωστός μοι και μη εξαιρετέος  Γεώργιος Μωϋσσέως Μορπούργο, ασφαλιστής, κάτοικος Θεσ/νίκης ενεργών επί του  προκειμένου ως ομόρρυθμον μέλος της ενταύθα εδρευούσης Εμπορικής Εταιρείας υπό την επωνυμίαν «Μ. Μορπούργο» συσταθείσης δυνάμει του υπ’ αριθμόν 13547 εταιρικού συμβολαίου και υπό την εκτεθείσαν ταύτην ιδιότητά του εδήλωσεν ότι διορίζει και αποκαθιστά πληρεξούσιον, αντιπρόσωπον και αντίκλητον της εν λόγω εταιρείας «Μ. Μορπούργο» τον Θεόδωρον Κων/ντίνου Θεοδώρου, ασφαλιστήν, κάτοικον Θεσ/νίκης, προς όν παρέχει την εντολήν και πληρεξουσιότητα, όπως εισπράττη χρήματα οφειλόμενα εις την εταιρείαν  παρ’ οιουδήποτε προσώπου φυσικού ή νομικού ιδιώτου, εταιρείας, Τραπέζης, οφειλόμενα εις αυτήν δι’ οιονδήποτε λόγον και αιτίαν και να χορηγή τας δεούσας εξοφλητικάς αποδείξεις, να διευθύνη το γραφείον της εταιρείας κατά την απουσίαν των μελών της εταιρείας, να ενεργή και να πράττη παν ότι το συμφέρον της εταιρείας απαιτεί, να εξοφλή επιταγάς παντός είδους και εντολάς προς πληρωμήν και να δίδη τας σχετικάς αποδείξεις, να παραλαμβάνη την αλληλογραφίαν της εταιρείας συστημμένην ή μη, ταχυδρομικά δέματα, συστημμένας επιστολάς, τηλεγραφήματα, ταχυδρομικάς επιταγάς και εξοφλή ταύτας, να καταθέττη χρήματα παρ’ οιαδήποτε Τραπέζη ή Υποκαταστήματι εν Θεσ/νίκη δια λογαριασμόν της εταιρείας. να αποσύρη και αναλαμβάνη χρήματα  μέχρι οιουδήποτε ποσού από  οιανδήποτε  εν Θεσ/νίκη Τράπεζαν ή Υποκαταστήματος αυτής και να υπογράφη προς τον σκοπόν τούτον παν ότι απαιτείται και ήθελε ζητήσει η εν λόγω Τράπεζα, να συμβιβάζηται δικαστικώς ή εξωδίκως περί παντός αντικειμένου μετά παντός  τρίτου καθορίζων το ποσόν του συμβιβασμού και να υπογράφη τα απαιτούμενα συμβόλαια συμβιβασμού, να διορίζη διαιτητάς και πραγματογνώμονας με οιανδήποτε εντολήν και  να αναγνωρίζη τας αποφάσεις αυτών περί παντός αντικειμένου και να πράττη και παν ότι άλλο κρίνει σκόπιμον δια τα συμφέροντα της εταιρείας.
Εισεπράχθησαν δια τέλη και δικαιώματα πρωτοτύπου δραχμαί χίλιαι εννιακόσιαι τριάκοντα. Εφ’ ώ προς βεβαίωσιν συνετάγη το παρόν επί δύο φύλλων χαρτοσήμου, όπερ αναγνωσθέν και βεβαιωθέν νομίμως υπεγράφη παρ’ όλων και εμού ως έπεται.
Ο Εντολεύς                                           Οι Μάρτυρες
Γ. Μορπούργο                                    Μ. Ι. Χατζηνικολάου
                                                              Ι. Π. Γεωργιάδης

                                       Ο Συμβολαιογράφος Θεσ/νίκης

                                             (Τ.Σ.) Ι. Κατρανάς
                      Ακριβές αντίγραφον εν Θεσ/νίκη τη 15η Απριλίου 1943
                                Ο Συμβολαιογράφος Θεσ/νίκης
                                        [σφραγίς, υπογραφή]


 

Επίμετρο
Η επιστολή, η οποία δημοσιεύεται μεταφρασμένη από το ιταλικό αντίγραφο, αποτελεί απάντηση στην αντίστοιχη του «αγαπητού μηχανικού»  Giacomo Buonomo[1], την οποία έλαβε ο Giorgio Morpurgo  στο Μιλάνο, μέσω Θεσσαλονίκης, στις 26 Ιουνίου 1947 και περιέχει ένα  ενδιαφέρον κείμενο σχετικό,  τόσο με τις πολεμικές και κατοχικές δοκιμασίες της οικογένειας Morpurgo, όσο και με την ιστορία της Ελλάδος, προπάντων αυτήν της Θεσσαλονίκης. Από την ανάγνωση της επιστολής προκύπτει ότι οι δύο άνδρες γνωρίζονταν από παλιά και είχαν κρατήσει, έκτοτε, καλή εικόνα  ο ένας για την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα του άλλου. Από μία, ελλειπή, αναζήτηση στοιχείων για τον Giacomo Buonomo προκύπτει ότι πρόκειται για ένα μηχανικό και μελετητή ο οποίος, στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνος, εκινήθη  σε υψηλό επαγγελματικό επίπεδο και οι μελέτες του φαίνεται ότι υπήρξαν σημαντικές και πρωτοποριακές για την εποχή τους, καθώς εξακολουθούν να απασχολούν τους ειδικούς και σήμερα - έναν αιώνα μετά την δημοσίευσή τους. Ασχολήθηκε με θέματα σχετικά με τις οδούς, τους σιδηροδρόμους και τα λιμάνια της Ιταλίας, αλλά και με ζητήματα αναφορικά με την Ανατολική Αφρική (μελέτη για την ανάπτυξη της Αιθιοπίας στον 20ό αιώνα και για τις οδούς της Ανατολικής Ιταλικής Αφρικής). Φαίνεται, όμως, ότι η σημαντικότερη εργασία του αφορούσε την σύνδεση Ρώμης - Κωνσταντινουπόλεως μέσω των Βαλκανίων και τη σύνδεση λιμένος της Ιταλίας με την Αυλώνα και, μέσω της Διαβαλκανικής αρτηρίας, την επικοινωνία της Ιταλίας με τους λιμένες της Μαύρης Θάλασσας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αφενός θα ελύνοντο θέματα στρατιωτικής φύσεως, αναφορικά με τις γεωπολιτικές επιδιώξεις της Ιταλίας και αφετέρου θα προωθούνταν ευκολότερα και γρηγορότερα πρώτες ύλες ή καταναλωτικά προϊόντα αντιστοίχως. Υπ’ αυτήν την έννοια είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ένας εξαιρετικός μηχανικός προκειμένου να συζητήσει την υλοποίηση ενός  σημαντικού σχεδίου του, απευθύνεται στον Giorgio Morpurgo. Την άποψή μου ότι η πρόταση του Giacomo Buonomo  προς τον Giorgio ήταν σχετική με την παλαιά Διαβαλκανική στις μεταπολεμικές συνθήκες τώρα πλέον, ενισχύει  το γεγονός ότι στην απάντησή του ο G. επιλέγει να περιγράψει και να γνωστοποιήσει στον Buonomo συγκεκριμένα μόνον  την κατάσταση των οδικών επικοινωνιών και της σιδηροδρομικής γραμμής της Ελλάδος.            
Πριν απαντήσει στην πρόταση,  την οποία φαίνεται πως περιείχε η επιστολή του Buonomo προς αυτόν, ο Giorgio αισθάνεται την ανάγκη να ενημερώσει συνοπτικά τον παλαιό γνώριμο των καλών ημερών για όσα συνέβησαν στην οικογένειά του τα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της κατοχής. Ο πατέρας του, ο λαμπρός Moise Morpurgo, πέθανε τον Οκτώβριο του 1940 ενώ ο ίδιος ο Giorgio  με την σύζυγό του Fulvia έμειναν - ως Ιταλοί υπήκοοι - έγκλειστοι από τις Ελληνικές αρχές σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως κατά την διάρκεια «έξι σκληρών μηνών», από τον Οκτώβριο του 1940 μέχρι τον Απρίλιο του 1941. Τα επόμενα δύο χρόνια στην Θεσσαλονίκη, ως εβραίοι, έζησαν κάτω από την διαρκή απειλή των Γερμανών κατακτητών. Αναγκάστηκαν, προβλέποντας τις δραματικές εξελίξεις, να διαφύγουν κατ’ αρχήν στην Ιταλία και εν συνεχεία, αντιμετωπίζοντας και εκεί τα αντισημιτικά μέτρα των ναζί και των φασιστών, μετακινήθηκαν στην Ελβετία, μία χώρα ασφαλή για τους εβραίους κατά την διάρκεια του πολέμου. Αυτές οι δύο μετακινήσεις σώζουν, κάθε φορά, τη ζωή των μελών της οικογένειας Morpurgo και  πραγματοποιούνται χάρις στην διορατικότητα του Giorgio αλλά και στην δυνατότητα της  οικογένειας να διαθέτει τις κατάλληλες  διασυνδέσεις και τα απαραίτητα χρήματα για να αντιμετωπισθούν τα πολύπλοκα προβλήματα των ταξιδιών και των μετεγκαταστάσεων, τα οποία προέκυπταν στις συνθήκες εκείνης της εποχής. Εκεί, στην Ελβετία, κλείνει η οδύσσεια της οικογένειας όπως άρχισε: με ένα θάνατο. Η Fulvia πεθαίνει το 1945 μετά από μια «σκληρή αρρώστια» [καρκίνος του στήθους] και ο Giorgio  υφίσταται το δεύτερο αμείλικτο χτύπημα μετά τον θάνατο του «λατρευτού του πατέρα», πέντε χρόνια ενωρίτερα. Από το 1945 η οικογένεια εγκαθίσταται στο Μιλάνο και ο Giorgio έχει μαζί του την μητέρα του και τους δύο γιους του από τον γάμο του με την Fulvia: τον πρώτο, τον Fabio και τον δεύτερο, τον Claudio.
Τα μέλη της οικογένειας Morpurgo στην Θεσσαλονίκη από την εγκατάστασή τους ήταν - και παρέμειναν - Ιταλοί υπήκοοι και ο Moise Morpurgo υπήρξε ένα από τα επιφανέστερα μέλη της Ιταλικής παροικίας αλλά και όλης της Ισραηλιτικής Κοινότητος της Θεσσαλονίκης. Από την αλληλογραφία του Giorgio με την Fulvia και από τα κείμενα των επιστολών του πρώτου, φαίνεται ότι ο G. νοιώθει υπερήφανος ως Ιταλός-  νοιώθει Ιταλός  ως το κόκαλο - ενώ διαχρονικά παραμένει αμερόληπτος παρατηρητής ανάμεσα στους Έλληνες, τους Βούλγαρους και τους Τούρκους και στις διεκδικήσεις των τριών αντιστοίχων κρατών, αναφορικά με την Μακεδονία και την πόλη του, την Θεσσαλονίκη. Αυτή η στάση άλλωστε τον οδήγησε, αυτόν τον μόνο γιο μιας από τις πλουσιότερες οικογένειες της Θεσσαλονίκης, να καταταγεί στον Ιταλικό στρατό και να πολεμήσει στην διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ θα ήταν εύκολο να αποφύγει την στράτευση και τους κινδύνους του πολέμου. Από τις επιστολές επίσης προκύπτει ότι ο G. δεν αναφέρεται στην εβραϊκή του ιδιότητα την δική του ή της οικογενείας του. Απουσιάζουν δηλαδή από τα κείμενα των επιστολών ειδήσεις σχετικές με τις εβραϊκές εορτές ή τελετές τόσον τις οικογενειακές όσον και αυτές της Κοινότητος.  Ο Giorgio τελειώνει ιταλικό σχολείο στην Θεσσαλονίκη και ως έφηβος ζει πέντε χρόνια στο εξωτερικό - τα τρία τελευταία στο Λονδίνο. Έμαθε να ζει με τον τρόπο των ευγενών [των πριγκίπων] των ακμαίων και προηγμένων πόλεων της Ευρώπης και μοιάζει ο δημόσιος χαρακτήρας της ζωής του ως πολίτη να καλύπτει  επιμελώς και να κρατάει καλά ελεγχόμενο το ιδιωτικό θέμα, αυτό της θρησκείας του.
Από το 1913 επανέρχεται στη Θεσσαλονίκη και μετά το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου ζει σε αυτήν με τους γονείς του – αργότερα στην οικογένεια προστίθεται  η Fulvia,    η γυναίκα του, και οι δύο γιοι τους. Εκτιμώ ότι η ενήλικη ζωή του κοντά στην οικογένειά του και μέσα στο πλήθος των ομοθρήσκων,  έφερε στην συνείδησή του και βαθμιαία διαμόρφωσε καίρια ζητήματα της ταυτότητάς του: ο Giorgio  εδώ στη πόλη του, την μητέρα του Ισραήλ, ωρίμασε και ως εβραίος. Έτσι, στην επιστολή του, θα γράψει αυτές τις γραμμές, όταν αναφέρεται στα μέλη της Κοινότητος: « Την ίδια ώρα 45.000 δικοί μας, δυστυχισμένοι ομόθρησκοί μας, εκτοπίζονταν και χάνονταν στην Πολωνία! Αντίκρισα έτσι, μέσα σε λίγες εβδομάδες, φίλους, συγγενείς, συνεργάτες και υπαλλήλους να αναχωρούν προς το βέβαιο θάνατο και να καταρρέει το εξαιρετικό μας έργο, καρπός του μόχθου τριών γενεών Μορπούργο». Εδώ δεν  γράφει ένας γόνος μιας από τις μυθικές οικογένειες της Θεσσαλονίκης – εδώ, κάτω από τις γραμμές, χτυπάει η καρδιά ενός εβραίου, ο οποίος αισθάνεται τον πόνο των ομοθρήσκων του. Εδώ ακούγεται ο συγκρατημένος θρήνος ενός εβραίου για τους συμπολίτες του εβραίους - για όλα τα θύματα της Κοινότητος αλλά και όλα τα θύματα του ολοκαυτώματος.
Στο δεύτερο μέρος της επιστολής του ο Giorgio αναφέρεται στο επιχειρηματικό σχέδιο το οποίον προφανώς περιέγραφε στην επιστολή του προς αυτόν ο μηχανικός Giacomo Buonomo.  Διαπιστώνει ότι το σχέδιο του αποστολέως - μηχανικού  είναι χρήσιμο και θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί σε μελλοντικούς καιρούς ειρήνης της Ελλάδος. Σημειώνει στον Βουονόμο ότι, παρότι λείπει από την Θεσσαλονίκη τα τελευταία 4 χρόνια, είναι «σε επαφή με φίλους εκεί κάτω» και τον ενημερώνει συνοπτικά για τις συνθήκες οι οποίες επικρατούν στη  Ελλάδα  μετά την κατοχή. Ο εμφύλιος πόλεμος, γράφει, αυτή την περίοδο βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη σε ολόκληρη την  Ελλάδα, ιδιαίτερα στη Μακεδονία, και οι οδικές καθώς και οι σιδηροδρομικές επικοινωνίες «είναι ανύπαρκτες» αυτή την περίοδο.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερμηνεία του ελληνικού εμφυλίου, την οποία αποπειράται στην επιστολή του ο G. Μ.. Αποδίδει τον εμφύλιο στην σύγκρουση των «δύο αντιμαχομένων στρατοπέδων: του αγγλο – σαξονικού και του ρωσικού» και συμπληρώνει παρακάτω: «Ο κόσμος των Βαλκανίων, εμπροσθοφυλακή της Ρωσίας, πιέζει με το τρομερό του βάρος τα σύνορα της Ελλάδας και της Τουρκίας από την Αδριατική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα.». Θεωρεί επομένως ως βασική αιτία του εμφυλίου την γειτνίαση της Ελλάδος στα Βαλκάνια με τα κράτη, στα οποία, μετά τον πόλεμο, οι κομμουνιστές κατέχουν την εξουσία ενώ η ίδια η Ελλάδα παραμένει στον δυτικό κόσμο – τον αντίθετο πόλο.
Στην ερμηνεία της αιτίας του ελληνικού εμφυλίου προστίθεται και η εκτίμηση, την οποία κάνει ο επιστολογράφος για την πιθανή διάρκεια του πολέμου. Αναφέρεται στις παρούσες συνθήκες στην Ελλάδα «που δυστυχώς δεν δείχνουν σημάδια βελτίωσης» και ακόμα μία φορά, παρακάτω, εκτιμά ότι «το χάραμα καλύτερων καιρών του φαίνεται ακόμη μακρινό.». Διευκρινίζω ότι ο Giorgio γράφει την επιστολή τον Ιούνιο του 1947 και, εκ των υστέρων, φαίνεται ότι ορθώς προλέγει πως θα αργήσουν να έρθουν καλύτερες μέρες – θα χρειασθεί να περάσουν διόμισυ ολόκληρα χρόνια σκληρού εμφυλίου πολέμου μέχρι να σιγήσουν τα όπλα.  
Σημειώνω, επί πλέον, δύο παρατηρήσεις οι οποίες προκύπτουν από την επιστολή και αναφέρονται στην προσωπικότητα του Giorgio  Morpurgo. Η πρώτη: παρότι κρατήθηκε από τις Ελληνικές Αρχές έξι μήνες φυλακισμένος σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως και από τις ίδιες Αρχές δεν του επιτρέπεται ακόμα να επιστρέψει στο σπίτι του και στην εργασία του για διάστημα μεγαλύτερο από διόμισυ έτη μετά το τέλος του πολέμου, εν τούτοις στην επιστολή δεν υπάρχει ούτε μία γραμμή με την οποία να καταφέρεται εναντίον της Ελλάδος. Σημειώνει χαρακτηριστικά:  «η σύζυγός μου και εγώ εγκλειστήκαμε από τους Έλληνες, στους οποίους είχε επιτεθεί ο Μουσολίνι, σε στρατόπεδο συγκέντρωσης» και η φράση ακούγεται περισσότερο σαν ένας λόγος κατανοήσεως απέναντι στην συγκεκριμένη πράξη των Ελλήνων, υποχρεωμένων άλλωστε να προστατευθούν με κάθε τρόπο απέναντι στην επίθεση του δικτάτορα. Άλλωστε στην παραπάνω φράση ο Giorgio επιλέγει να χρησιμοποιήσει το όνομα του Μουσολίνι ως επιτιθέμενου    και όχι της πατρίδας του, της Ιταλίας – φαίνεται να διευκρινίζει ότι αυτός ο φασίστας ήταν που επετέθη στους Έλληνες. Η δεύτερη παρατήρηση: ο Giorgio κλείνει την επιστολή του με μία συνοπτική αλλά καίρια αναφορά στην Ιταλία. «Η φτωχή μας Ιταλία» - είναι η κοινή πατρίδα των δύο παλαιών γνωρίμων - και αυτή, τώρα, βγήκε από τον πόλεμο και πορεύεται μέσα «στο χάος και την δυστυχία». Όπως πάντα και τώρα ο Giorgio κρατάει το μέρος της καρδιάς για την Ιταλία, την πατρίδα του. 
Μαζί με την επιστολή δημοσιεύονται τρία έγγραφα σχετικά με την Εταιρεία των Morpurgo, τα οποία περιέχουν στοιχεία για την οικογένεια και συμπληρώνουν χρονικά τις πληροφορίες της δημοσιευόμενης παραπάνω επιστολής. Πρόκειται για ένα ακριβές αντίγραφο του συμβολαίου  της Συστάσεως της Ομορρύθμου Εμπορικής εταιρείας [M. Morpurgo]  και δύο Πληρεξούσια. Με τους ελληνικούς τύπους των ονομάτων τους οι «Μωϋσσής Δαυΐδ Μορπούργο και Γεώργιος Μωϋσσέως Μορπούργο» την 4 Ιουλίου 1938, ενώπιον του συμβολαιογράφου και των μαρτύρων, προβαίνουν στην σύνταξη συμβολαίου προκειμένου να επισημοποιήσουν την υφισταμένη μεταξύ τους, από του έτους 1920,   Ομόρρυθμον Εμπορικήν εταιρείαν [2]. Σκοπός της εταιρείας είναι  «η επιχείρησις εν Ελλάδι διαφόρων ασφαλιστικών πράξεων δια λογαριασμόν της εν Λονδίνω εδρευούσης Ανωνύμου Ασφαλιστικής εταιρείας υπό την επωνυμίαν Βορρειοβρεττανική [North British and Mercantile Insurance Company Limited, Londres]  τής εταιρείας τυγχάνουσι γενικοί πράκτορες και αντιπρόσωποι.».  Από την διατύπωση στο εισαγωγικό τμήμα του συμβολαίου ότι οι Morpurgo «επιχείρουν ασφαλιστικάς πράξεις ως αντιπρόσωποι αλλοδαπών ασφαλιστικών εταιριών και δη της εν Λονδίνω … Βορρειοβρεττανικής…» προκύπτει ότι εις το παρελθόν υπήρξαν πράκτορες και άλλων ασφαλιστικών εταιρειών εκτός της Βορειοβρετανικής. Με το παρόν συμβόλαιον φαίνεται ότι θα ενεργούν ασφαλιστικές πράξεις για λογαριασμό αποκλειστικώς της Βορειοβρετανικής.  Όμως κατά την διάρκεια της κατοχής, εκ των πραγμάτων, καθίσταται αδύνατη η συνεργασία του Giorgio Morpurgo με εταιρεία αγγλικών συμφερόντων και τότε αναλαμβάνει ως γενικός πράκτωρ της Ανωνύμου Γαλλικής Ασφαλιστικής Εταιρίας LA CONCORDE, όπως φαίνεται από το παρακάτω δημοσιευόμενο Ασφαλιστήριον κατά ζημιών πυρός, του έτους 1942.
Σύμφωνα με το ιδρυτικό συμβόλαιο διευθυντές και διαχειριστές της εταιρίας  ορίζονται οι δύο συνεταίροι και έχουν ο καθένας τα ίδια ακριβώς δικαιώματα στην εκπροσώπηση και στην διαχείριση της εταιρείας. Υπάρχουν όμως δύο, τουλάχιστον, σημεία τα οποία δείχνουν την εκτίμηση και τον μεγάλο σεβασμό του γιου προς τον πατέρα, του Giorgio προς  τον Moise Morpurgo. Δείγμα σεβασμού αποτελεί το γεγονός ότι η επωνυμία της εταιρείας είναι M. Morpurgo και παραμένει η ίδια και μετά τον θάνατο του Moise. Δείγμα εκτιμήσεως προς τις ικανότητες του πατέρα του και μαζί σεβασμού αποτελεί η διανομή των κερδών: ορίζεται ποσοστό 60% για τον πατέρα και 40% για τον Giorgio. Αναλόγως, στο άρθρο 7 ορίζεται ότι, οποτεδήποτε και αν διαλυθεί η εταιρεία, η αντιπροσωπεία της Βορειοβρετανικής καθώς και το ενεργητικό και παθητικό της εταιρείας M. Morpurgo  θα περιέρχεται στον Giorgio Morpurgo και αυτό αποτελεί δείγμα στοργής και ενδιαφέροντος από τον πατέρα προς τον γιο.
Στο πρώτο χρονολογικά πληρεξούσιο, αυτό της 14ης Οκτωβρίου 1941, ο Γεώργιος Μορπούργο «διορίζει και αποκαθιστά πληρεξουσίους, αντιπροσώπους και αντικλήτους της…εταιρείας Μ. Μορπούργο τους Αβραάμ Ιακώβ Αλλαλούφ και Ιωσήφ Χαΐμ Μπρούδο ιδιωτικούς υπαλλήλους» προς τους οποίους παρέχει την εντολή και την πληρεξουσιότητα είτε από κοινού είτε και χωριστά ο καθένας να διευθύνει το γραφείο και την λειτουργία της εταιρείας. Το γεγονός ότι οι δύο ορισθέντες αντιπρόσωποι είναι απαραίτητο να γνωρίζουν καλά την λειτουργία μίας μεγάλης ασφαλιστικής εταιρείας καθώς επίσης και  ότι το επάγγελμα και των δύο, το οποίον αναφέρεται στο Συμβόλαιο, είναι αυτό του ιδιωτικού υπαλλήλου με οδηγεί στο συμπέρασμα πως, πολύ πιθανόν, οι αναφερόμενοι δύο εβραίοι εργάζονταν στην Εταιρεία M. Morpurgo και ήταν έμπιστοι συνεργάτες του Giorgio. Επισημαίνεται ότι ο Ιωσήφ Χαΐμ Μπρούδο, ο ένας εκ των δύο ορισθέντων αντιπροσώπων, υπογράφει ως μάρτυρας, 3 χρόνια ενωρίτερα, στο ιδρυτικό συμβόλαιο της εταιρείας Μ. Μορπούργο.
Με το δεύτερο Πληρεξούσιο, το οποίον συντάσσεται στις 10 Απριλίου 1943, ο Γεώργιος Μορπούργο «διορίζει και αποκαθιστά πληρεξούσιον, αντιπρόσωπον και αντίκλητον της…εταιρείας Μ. Μορπούργο τον Θεόδωρον Κων/ντίνου Θεοδώρου, ασφαλιστήν…» ώστε ο δεύτερος να έχει το δικαίωμα  να διευθύνει και να χειρίζεται όλα τα ζητήματα και τις υποθέσεις της Εταιρείας. Η σύνταξη του Πληρεξουσίου γίνεται στην κρισιμότερη χρονική περίοδο του ελληνικού εβραϊσμού κατά την διάρκεια όλων των αιώνων της παρουσίας του στην Θεσσαλονίκη. Οι εβραίοι από τα γκέτο, μέσω του Στρατοπέδου Χιρς, στοιβάζονται με την βία στα τραίνα και  οδηγούνται  μακριά από την πόλη τους. Μερικοί εβραίοι, όσοι είναι Ιταλοί [όπως οι Μορπούργο] είτε Ισπανοί υπήκοοι, προσωρινά, δεν εκτοπίζονται. Παραμένουν στην πόλη και ζουν σε μία απροσδιόριστη και ανασφαλή κατάσταση αβεβαιότητος, βλέποντας να χάνεται η κοινότητα των ομοθρήσκων τους – να εκτοπίζεται το ένα πέμπτο του συνολικού πληθυσμού της πόλεως. Ο Giorgio, μερικούς μήνες πριν από την πολιτική και στρατιωτική μεταστροφή της Ιταλίας, φροντίζει να αναθέσει την διεύθυνση της Εταιρείας στο συνάδελφό του ασφαλιστή, τον χριστιανό Θ. Θεοδώρου. Η άλλοτε συμβατική φράση του Συμβολαίου «να διευθύνη [ο πληρεξούσιος] το γραφείον της εταιρείας κατά την απουσίαν των μελών της εταιρείας» σύντομα πρόκειται να αποκτήσει το πραγματικό της νόημα. Ο Giorgio ρυθμίζει τις επαγγελματικές του υποθέσεις και προετοιμάζει τις απαραίτητες κινήσεις ώστε συντόμως να μετακινηθεί οικογενειακώς, όπως έχει αποφασίσει, προς στην Ιταλία.
Η βίλλα της οικογενείας  Morpurgo στην Θεσσαλονίκη, ετέθη για ένα διάστημα, ως εχθρική περιουσία, υπό την μεσεγγύηση του Ελληνικού Δημοσίου και  το έτος 1950 αποδόθηκε  στον Giorgio καθώς την είχε κληρονομήσει από την μητέρα του, μετά τον θάνατο εκείνης, κατά το έτος 1948. Η βίλα Morpurgo  κτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Vitalianno Poselli λίγο πριν από το 1906 και  η διακόσμησή της επηρεάστηκε από την Art Nouveau. Την βίλα αγόρασε από  τον Giorgio το έτος 1952 ο Ζαρντινίδης, ενώ σήμερα αυτή ανήκει στον επιχειρηματία Ιβάν Σαββίδη.
    Ο Giorgio, στις αρχές της δεκαετίας του ’50, παντρεύτηκε με πολιτικό γάμο την Αλίκη Ασλανιάν και έζησε μαζί της στην Θεσσαλονίκη  μέχρι τον θάνατό του το έτος 1971, ενώ τα καλοκαίρια οι δυο τους πήγαιναν στη θάλασσα, στο Σαν Ρέμο. Ο τάφος του, μαζί με αυτούς του πατέρα του και της μητέρας του, ευρίσκεται στο Εβραϊκό Νεκροταφείο του Μιλάνου.
Τελειώνοντας,  καταχωρίζω τα ονόματα των μελών της οικογενείας Morpurgo του κλάδου της Θεσσαλονίκης όσα μπόρεσα να εντοπίσω δημοσιευμένα, αλλά, κυρίως, όσα είχε την καλοσύνη να μου σημειώσει η εγγονή του Giorgio και κόρη του Claudio Morpourgo, η κυρία IsabellaFulvia Morpourgo, εκδότρια στο Μιλάνο. Θεωρώ ότι είναι μία πρώτη προσέγγιση, ικανή όμως, με τις δέουσες συμπληρώσεις ή διορθώσεις, να αποτελέσει έναν πίνακα των προσώπων της μεγάλης αυτής οικογένειας της πόλεως.
Όπως φαίνεται, από αυτή την πρώτη καταγραφή, η οικογένεια σε κάθε γενιά της δεν έκανε πολλά παιδιά, σε αντίθεση με τους ομοθρήσκους της, των οποίων οι οικογένειες ήταν συνήθως πολύτεκνες. Στην τελευταία γενιά των Morpourgo στη Θεσσαλονίκη, υπάρχει μόνον ένα τέκνο – ο Giorgio είναι μοναχοπαίδι. Από τον πρώτο David οι κατιόντες άρρενες της οικογένειας φέρουν είτε αυτό το όνομα είτε το όνομα Moise. Έχει σημασία ότι ο Giorgio φέρει σαν δεύτερο όνομα το David και ο ίδιος δεν δίνει εβραϊκά ονόματα στους δύο γιους του (αποφεύγει  μάλιστα να δώσει το όνομα του πολυαγαπημένου του πατέρα) αλλά τους δίνει τα λατινικά ονόματα Fabio και Claudio. Σήμερα στους απογόνους της οικογενείας υπάρχουν τα ονόματα της Fulvia και του Giorgio καθώς επίσης  υπάρχει και το αρχαίο όνομα της Άννας, το οποίον έφερε η κόρη του David Morpurgo και σύζυγος του Lazaro Allatini, πριν από περισσότερο από δύο αιώνες στην  Θεσσαλονίκη.                 
1. David Morpurgo[3] [γεννήθηκε στη Romans (;) * πέθανε στη Θεσσαλονίκη(;) – 1758]
2. David Morpurgo  είχε κόρη την Anna [1783-1867] η οποία παντρεύτηκε τον Lazaro Allatini [1776-1834]
3. Rachelle Allatini [20/12/1817 – 19/12/1867], δεύτερο τέκνο του Λαζάρου και της Άννας, παντρεύτηκε τον Moise Morpurgo [θείο της - αδερφό της Άννας (;)]
4. David Morpurgo[4] [Livorno * Thessaloniki 3/7/1888], αναφέρεται ως agent of North British Insurance Co κατά το έτος 1877
5. Moise Morpurgo [1860-1940], εγγονός του David M.  – του πατέρα της Άννας Αλλατίνι, philanthropist, παντρεύεται την Fanny Ouziel [Θεσσαλονίκη (;) * Milan 11/10/1948]
6. Giorgio – David Morpurgo [1891-1971],  παντρεύεται την Fulvia Rimini [1894   - 1945]
Και σε δεύτερο γάμο την Alice Aslanian
7α. Fabio Morpurgo [1921 – 1993(;)]  παντρεύεται την Lisa [Lizetta] Dordoni [1923-1998], τέκνα τους η Anna και ο Giorgio Morpurgo
 7β. Claudio Morpourgo [Trieste 1924 – 1990]  παντρεύεται το 1954 την Marina Chitarin [1927], τέκνα τους η  IsabellaFulvia και η  Alessandra Morpurgo.

Θέλω να ευχαριστήσω θερμά  την κυρία IsabellaFulvia Morpurgo για την επιστολή του παππού της, την οποία μου παραχώρησε προκειμένου να τη δημοσιεύσω καθώς και για τις φωτογραφίες από το οικογενειακό της αρχείο  οι οποίες συνοδεύουν το κείμενο, αλλά και για τις πληροφορίες τις οποίες μου έδωσε για τα μέλη της οικογενείας της. Επίσης, ευχαριστώ τον κ. Ιωάννη Μέγα για τα ασφαλιστήρια συμβόλαια της εταιρείας Morpurgo, τα οποία μου δάνεισε για να δημοσιευτούν εδώ. Τα 3 συμβόλαια της εταιρείας Morpurgo προέρχονται από το αρχείο του γιου μου Νέστορος Καββαδά.  

Σημειώσεις:
[1] Ο Giacomo Buonomo, μηχανικός, γεννήθηκε στην Νάπολη της Ιταλίας το έτος 1886, έζησε  μάλλον μετά το 1940 στην κομητεία Kings της Νέας Υόρκης, Η.Π.Α. και πέθανε το έτος 1968.
Στο διαδίκτυο εντόπισα τις παρακάτω αναφορές σχετικές με τον  μηχανικό Giacomo Buonomo, παραλήπτη της επιστολής.
α) Στην Βιβλιογραφία των Ιταλικών Σιδηροδρόμων [Bibliografia Ferroviaria Italiana], συναντώνται 4 τίτλοι εντύπων του Giacomo Buonomo, τα οποία ετυπώθησαν μεταξύ των ετών 1910 και 1929.  
β) Στο διαδίκτυο συναντώνται επίσης άλλοι παρισσότεροι από  15  τίτλοι με συγγραφέα τον μηχανικό Giacomo Buonomo, οι οποίοι καλύπτουν χρονικά το διάστημα 1894 έως 1939. Αντιγράφω μερικούς από αυτούς: 1. Toponomastica coloniale, 1915. 2. La funziono del ferriboto nel canale di Otranto, 1916, 3. Emigrazione italiana nei riguardi della stripe, 1923. 4. L’evoluzione dell’Etiopia al 20. secolo, 1925. 5. La viabilita nell’Africa orientale italiana, 1939.

γ) στην ιστοσελίδα AbeBooks.de περιγράφεται το βιβλίο: BOUBEE Paolo,  Il progetto Buonuomo per la transbalcanica italiana, Napoli, 1920. Σύμφωνα με την σχετική σημείωση πρόκειται για ένα δοκίμιο για τον Giacomo Buonomo, μηχανικό του έργου της συνδέσεως Ρώμης – Οτράντο – Αυλώνας – Μοναστηρίου – Θεσσαλονίκης – Δεδεαγάτς – Κωνσταντινουπόλεως.  

δ) Στο βιβλίο LAlbania indipendente e le relazioni italo-albanesi (1912-2012): a cura di Alberto Becherelli, Andrea Carteny, 2013 περιέχεται και το κείμενο: Lorenzo Iaselli, Le relazioni finanziarie tra Italia e Albania (1925-1943). Il ruolo della Banca Nationale dAlbania. Σε υποσημείωση [σελ. 178] αναφέρεται ότι: 
"...Κατά την ίδια περίοδο [1939], με τη συμμετοχή της Fiat και της Puricelli, καθώς και τη χρηματοδότηση της Comit,..., η Ιταλία έθεσε τις βάσεις για τη δημιουργία μίας Ενώσεως για τις Αδριατικο-Βαλκανικές Μεταφορές (TRABA), με στόχο τη δημιουργία μίας αρτηρίας για την οδική και σιδηροδρομική επικοινωνία μεταξύ των Αλβανικών λιμένων του Δυρραχίου και Αντιβαρίου και των Βουλγαρικών λιμένων της Μαύρης Θάλασσας. Η μελέτη αυτή ακολουθούσε πιστά την ιδέα του Διαβαλκανικού σιδηροδρόμου την οποία είχε εμπνευσθεί και σχεδιάσει κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ο μηχανικός Giacomo Buonomo από την Νάπολη και η οποία εξακολουθεί να είναι ακόμη και στις ημέρες μας πολύ επίκαιρη..."
εστην διημερίδα «Giornate di Studio 18 e 19 ottobre 2012,Napoli Scienze Politiche, Università degli studi di Napoli Federico II, Per un Mezzogiorno possibile. Nuove opportunità di sviluppo a 150 anni dall'unità» η Diana Quartuccio  παρουσίασε το θέμα: Il rilancio di Napoli in età liberale. Il contributo dell'ingegnere Giacomo Buonomo.
[2] O Giorgio εργάζεται στις οικογενειακές επιχειρήσεις από το 1913, μετά την επιστροφή του από την Ευρώπη, και αντιμετωπίζει την καθημερινή εργασία με έναν ιδιαίτερα σοβαρό και προσεκτικό τρόπο. Στην επιστολή του της 13 – 10- 1913 προς την Fulvia σημειώνει:«Η δουλειά μου μ' ενδιαφέρει όλο και περισσότερο και είναι η σημαντικότερη διέξοδός μου, οι ώρες στο γραφείο περνάνε γρήγορα, πολύ γρήγορα.  Οι εξαίρετες θεωρίες που διδάχθηκα στην Αγγλία αποδεικνύονται πολύ χρήσιμες για την διαρκή ανάπτυξη των επιχειρήσεών μας. Σε δύο ή τρείς ημέρες θα έχω το πληρεξούσιο του μπαμπά, που σημαίνει πως θα υπογράφω αντ' αυτού».
Επομένως, έχει κερδίσει εξ αρχής  την εμπιστοσύνη του πατέρα του – τον έπεισε ότι δύναται να εκπροσωπεί την Εταιρεία και να υπογράφει «αντ’ αυτού», γεγονός το οποίον αποτελεί ένα καλό δείγμα των ιδικών του επαγγελματικών ικανοτήτων με τις οποίες, βεβαίως, συνδυάζεται και το αποτέλεσμα της συστηματικής μαθητείας  κατά τα έτη της παραμονής του στο Λονδίνο. Αλλά και αργότερα σε επιστολή  του Μαΐου του 1914, περιγράφει ένα ταξίδι με τον πατέρα του στο Βελιγράδι. Εκεί παρευρίσκεται και συμμετέχει στις συζητήσεις, οι οποίες γίνονται με τους τοπικούς πράκτορες της Εταιρείας των Morpurgo, προκειμένου να ρυθμισθούν οι δόσεις των θυγατρικών εταιρειών, οι οποίες έπρεπε να καταβληθούν στην οικογένεια, επειδή μετά τους βαλκανικούς πολέμους αυτές οι θυγατρικές εταιρείες περιλαμβάνονται πλέον στην Σερβία. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Στο Βελιγράδι έγιναν διάφορες συναντήσεις με τους τοπικούς πράκτορες, τον διευθυντή της Βιέννης και πετύχαμε όσα θέλαμε». Ο λόγος για τον οποίον χρησιμοποιεί πρώτο πληθυντικό δεν είναι τυχαίος, αντιθέτως υπογραμμίζει ότι η παρουσία του στις οικογενειακές επιχειρήσεις είναι ουσιαστική και αυτό προκύπτει, κατ’ αρχήν, από την επιδίωξη του πατέρα του να αποκτήσει ο Giorgio όλες τις απαραίτητες γνώσεις και την εμπειρία προκειμένου να εργάζεται και να παρακολουθεί από το υψηλότερο επίπεδο διευθύνσεως την λειτουργία της Εταιρείας Morpurgo.  Άλλωστε, πολύ σύντομα, στις αρχές του 1915, όπως φαίνεται από δύο επιστολές του G.  προς την F., ο Giorgio  πραγματοποιεί μόνος του δύο επαγγελματικά ταξίδια προς την Δράμα και τις Σέρρες το πρώτο και προς την Νάουσα το δεύτερο, επισκέπτεται τα δύο υποκαταστήματα των  Morpurgo στις δύο πρώτες πόλεις και εργάζεται επί τόπου στο Παρανέστι Δράμας και στην Νάουσα, εξετάζοντας (και μελετώντας) δύο σημαντικές προτάσεις ασφαλίσεων προς την Εταιρεία. Επομένως, από το τέλος του 1913 ο Giorgio εργάζεται καθημερινά  και αντικαθιστά, όποτε χρειάζεται, τον πατέρα του ενώ ταυτοχρόνως ετοιμάζεται συστηματικά για να τον  διαδεχθεί στο μέλλον, ως ιδιοκτήτης και διευθυντής των οικογενειακών επιχειρήσεων. 
[3] Στοιχεία για την εγκατάσταση του πρώτου Morpurgo στην Θεσσαλονίκη υπάρχουν στο κείμενο της  Minna Rozen, «Contest and rivalry in Mediterranean maritime commerce in the first half of the eighteenth century the Jews of Salonika and the European presence», Revue des Études Juives, το οποίον μεταφρασμένο  δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Θεσσαλονικέων Πόλις, τόμος 22, Ιούνιος 2007    [«Ανταγωνισμός και αντιπαλότητα στο ναυτικό εμπόριο της Μεσογείου κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα: Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και η ευρωπαϊκή παρουσία»]. Σύμφωνα με την Rozen ο πρώτος David Morpurgo, ο οποίος εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, γεννήθηκε «στη Romans, πόλη της επαρχίας Gradisca στο Friuli, το οποίο ανήκε στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία…κατέστη υπήκοος του παπικού κράτους…[και ήταν] απόγονος ένδοξης ιταλικής οικογένειας». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά της Rozen στον I.S. Emmanuel και στο βιβλίο του Πολύτιμοι  Λίθοι. Σύμφωνα με την σχετική παραπομπή σε αυτό ο David Morpurgo «…έφθασε στη Θεσσαλονίκη το 1710 και είχε σπουδάσει ιατρική στην Πάντοβα της Ιταλίας. Ήταν γνωστός φιλάνθρωπος και επιχορήγησε την έκδοση διάφορων βιβλίων. Πέθανε το 1758.». Φαίνεται ότι τα δύο βασικά στοιχεία τα οποία χαρακτήριζαν τον David Morpurgo, η φιλανθρωπία και η καλή παιδεία συνέχισαν, μαζί με την συνολική καλλιέργεια, να διαμορφώνουν τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα των απογόνων του, δημιουργώντας στον καθένα έναν υψηλό και ιδιαίτερο τρόπο ζωής.  Επίσης, ο Mark Mazower στο βιβλίο του «Θεσσαλονίκη, Πόλη των φαντασμάτων», στη μοναδική μνεία που κάνει σε μέλος της οικογενείας Morpurgo αναφέρεται στον πρώτον εκείνον David τον «…γόνο έγκριτης ιταλοεβραϊκής οικογένειας…» όπως τον αποκαλεί. Ο Mazower, παραπέμποντας και στο παραπάνω κείμενο της Rozen, στο κεφάλαιο του βιβλίου του με τον τίτλο «οι μπερατλήδες» [κάτοχοι μπερατίων = αδειών από την Πύλη] παρουσιάζει και μία ιδιαίτερη διάσταση της παρουσίας στην πόλη και του ρόλου όλων των πολύ πλουσίων Λιβορνέζων, κυρίως, εμπόρων εβραίων, των francos, όπως, ένας εξ αυτών, ήταν και ο David Morpurgo. Αυτό όμως υπερβαίνει το πλαίσιο της παρούσης μικρής εργασίας μου.                        [4] Στην ιστοσελίδα www.sephardicstudies.org  υπάρχει το: An Index of the 7 Volumes ofHistoire des Israelites de Salonique” του Joseph Nehama στο οποίο συναντάται το όνομα του David Morpurgo [παππού του Giorgio]  ως ενός «agent of North British Insurance Co» κατά το έτος 1877 και πρόκειται, προφανώς, για την αναφορά της πρώτης από τις τρεις γενιές των Morpurgo -  πρακτόρων της Εταιρείας, όπως αναφέρει και ο Giorgio στην δημοσιευόμενη επιστολή του.   
Εικόνα 6: Συμβόλαιον Συστάσεως Ομορρύθμου Εταιρείας Μ. Μορπούργο
Εικόνα 7: Πληρεξούσιον, 14-10-1941

 

  
Εικόνα 8: Πληρεξούσιον 10-4-1943


 
Εικόνα 9: Ασφαλιστήριον Συμβόλαιον, 8-5-1932

 
Εικόνα 9α: Το πίσω μέρος του συμβολαίου της εικόνας 9.
 
Εικόνα 10: Ασφαλιστήριον Συμβόλαιον, 27-8-1942