[Φλώρινα]. Δύο επιστολές, τις οποίες απέστειλε Γερμανός ιερωμένος, δέκα χρόνια μετά τον πόλεμο, σε μία οικογένεια της Φλώρινας στο σπίτι της οποίας είχε μείνει ως στρατιώτης κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Και μία φωτογραφία άλλου Γερμανού, αφιερωμένη την Κατοχή σε κάτοικο της Φλώρινας, στο σπίτι του οποίου διέμενε ως στρατιώτης.

[Φλώρινα]. Δύο επιστολές, τις οποίες απέστειλε Γερμανός ιερωμένος, δέκα χρόνια μετά τον πόλεμο, σε μία οικογένεια της Φλώρινας στο σπίτι της οποίας είχε μείνει ως στρατιώτης κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Και μία φωτογραφία άλλου Γερμανού, αφιερωμένη την Κατοχή σε κάτοικο της Φλώρινας, στο σπίτι του οποίου διέμενε ως στρατιώτης.

Two letters, sent by a German priest ten years after the war to a family in Florina, in whose house he stayed during the German occupation as a private soldier. And a photo of another German, dedicated to a Florina resident, in whose house he stayed as a soldier.

Μνήμη Δ. Π. Σουλιώτη

Μετάφραση των επιστολών από τα γαλλικά: Τασούλα Καββαδά.

Bamberg, 17.I.1954

Αγαπητή μου Κυρία Αφροδίτη¹

Ελπίζω πως λάβατε τις φιλοφρονήσεις μου που έστειλα με τον Κύριο τον Πατέρα Αρχιμανδρίτη Χρηστίδη² της Φλώρινας. Σίγουρα εκπλαγήκατε που ακούσατε κάτι για τον παλιό σας Γερμανό στρατιώτη που έμεινε μερικούς μήνες στην τόσο ωραία κατοικία σας στη Φλώρινα, πάνε δέκα χρόνια τώρα.

Ο Κύριος Χρηστίδης μου έγραψε ένα ωραίο γράμμα στα γαλλικά και μου έδωσε τη διεύθυνση σας. Σήμερα, Κυριακή , θα σας χαιρετήσω με ένα μικρό γράμμα. Το τελευταίο σας γράμμα που μου γράψατε το 1944 στη Λάρισα βυθίστηκε στη θάλασσα κατά την γερμανική υποχώρηση από  την Ελλάδα. Αλλά ποτέ δεν ξέχασα εσάς και την οικογένεια σας και συχνά σκέφτηκα τι κάνουν αυτοί οι καλοί άνθρωποι στη Φλώρινα. Ελπίζω πως η οικογένεια σας είναι καλά στην υγεία της και σε καλή οικονομική κατάσταση. Και ο σύζυγος σας, θυμάμαι πως είχε κάποια θέση στο υπουργείο;

Και τι κάνει η μικρή μου φίλη η Τιτίνα; Ο Κύριος Χρηστίδης μου έγραψε πως είναι στην τετάρτη τάξη του Γυμνασίου. Τώρα είναι δεκατεσσάρων χρονών; Αλλά δεν νομίζω να με θυμάται. Ακόμα και σήμερα ακούω τη φωνούλα που φώναζε «Hans-Hans». Τα μαλλιά είναι ακόμα ξανθά και τα μάτια γαλανά; Εμείς οι Γερμανοί την αγαπούσαμε σαν  δική μας. Σίγουρα η Τιτίνα μαθαίνει γαλλικά στο σχολείο;

Για τον κύριο Ηλία, τον παλιό μας γείτονα, δεν έμαθα καλά  νέα.  Έχει πεθάνει ήδη. Και η αδερφή του, η καλή η Αναστασία δεν είχε καλή τύχη. Αν έχετε επικοινωνία μαζί της, σας παρακαλώ να της δώσετε θερμούς χαιρετισμούς.

Τώρα κάποια νέα δικά μου. Επέζησα από τον πόλεμο. Επέστρεψα σπίτι μου σώος και υγιής. Μετά συμπλήρωσα τις σπουδές μου στην θεολογία. Τώρα είμαι εφημέριος ρωμαίο-καθολικός. Ήμουν πέντε χρόνια ιερέας στο Erlangen, μια πανεπιστημιούπολη,  και αυτή τη στιγμή βρίσκομαι στο Bamberg σαν βοηθός στην διεύθυνση της ιερατικής σχολής ιερέων. Είμαι  καλά με τη δουλειά μου.

Οι γονείς μου πέθαναν ήδη. Στο σπίτι μου, στην  Fürth κοντά στη Νυρεμβέργη, μένουν μια μητριά, μια αδερφή ηλικίας τριάντα χρονών και μια νύφη τριάντα χρονών. Ο αδερφός μου παντρεύτηκε και μένει στην ίδια πόλη.

Αυτά είναι τα πιο σημαντικά γεγονότα. Νομίζω καταλάβατε τα άσχημα γαλλικά μου. Και θα ήμουν πολύ ευτυχής να λάβω μια ωραία απάντηση από εσάς, στα γαλλικά ή αν προτιμάτε στα ελληνικά.

Τέλος, βάζω μέσα σε αυτό το γράμμα μια καινούργια φωτογραφία, όχι σαν στρατιώτης, αλλά σαν Γερμανός ιερέας. Ελπίζω να με αναγνωρίσετε αμέσως.

Κυρία Αφροδίτη, σας χαιρετώ θερμά, εσάς και όλη την οικογένεια σας, ιδίως την δεσποινίδα Τιτίνα.

Hans Kreuzer

Ο Γερμανός φίλος σας.

Βοηθός ιερατικής σχολής ιερέων, Bamberg/Bayern

Herinrichsdamm 32

Deutschland

Bamberg , 19.12.1954

Αγαπητή Κυρία Αφροδίτη

Συγχωρείστε τη μακρά μου σιωπή. Ήθελα να περιμένω την επιστροφή σας στο σπίτι, για να απαντήσω. Μα να που πέρασε πολύς καιρός. Έλαβα το τόσο ωραίο γράμμα σας από το Παρίσι. Χαίρομαι που μαθαίνω κάποια πράγματα για εσάς και την οικογένεια σας, κυρίως για την Τιτίνα. Σας ευχαριστώ πολύ για την μικρή αλλά ωραία φωτογραφία αυτού του μικρού κοριτσιού. Δεν νομίζω να με θυμάται, γιατί ήταν πολύ μικρή όταν εγώ ήμουν στην Φλώρινα. Όμως εγώ,  αλήθεια θυμάμαι την Τιτίνα που την αγαπούσα σαν μικρή μου φίλη.

Τώρα σκέφτομαι πως έχει καιρό που επιστρέψατε από το Παρίσι. Ελπίζω ότι έχετε καλή υγεία, ότι η παραμονή στο Παρίσι σας έκανε καλό στα νεύρα. Πηγαίνετε κάθε χρόνο στο Παρίσι στον συγγενή σας; Δεν διασχίσατε την Γερμανία; Χαίρομαι που ο σύζυγος σας είναι καλά και ελπίζω πως έχει πολύ επιτυχία στην γεωργική υπηρεσία του και πως έχετε αρκετά  για να ζείτε καλά.

‘Ολοι εμείς δεν επιθυμούμε πια πόλεμο. Είναι δυστυχία για όλους, και για τους νικητές. Επί του παρόντος υπάρχει μια καλή και φιλική σχέση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Γερμανία. Το περασμένο καλοκαίρι κάποιοι φίλοι/συνάδελφοι διασχίσανε την Ελλάδα με το τραίνο και το λεωφορείο. Ενθουσιαστήκανε με τη χώρα σας και τη φιλοξενία σας.

Μετά τον πόλεμο επισκέφτηκα και άλλες χώρες: το 1950 την Ιταλία, το 1953 την Ισπανία, το 1954 την Αγγλία και την Ιρλανδία. Αλλά  του χρόνου σκέφτομαι να μείνω στη Βαυαρία, να ξεκουραστώ στα όμορφα δάση και στα δροσερά ποτάμια και τις λίμνες.

Θα μπορέσετε να θυμηθείτε τον φίλο μου τον Eduard; Δεν είναι μακριά από εδώ. Του μίλησα σε μια συνάντηση της παλιάς μας εταιρείας το καλοκαίρι που μας πέρασε. Και του είπα πως μου γράψατε ένα γράμμα. Τον εξέπληξε πολύ.

Ο κύριος Χρηστίδης, ο Αρχιμανδρίτης, μου έστειλε ήδη κάποια γράμματα σε καλά γερμανικά. Είναι πολύ ευγενής και πολύ έξυπνος. Του έδωσα κάποια βιβλία στα γερμανικά  για να μελετήσει.

Θα ήμουν πολύ ευτυχής να λαμβάνω νέα της οικογένειάς  σας. Αλλά σας παρακαλώ να γράφετε στα γαλλικά, γιατί ξέχασα πάρα πολύ τα ελληνικά.

Σας εκφράζω, καθώς και σε όλη την οικογένεια, τον φιλικό μου σεβασμό.

Hans Kreuzer

Εικόνα 1. Η πρώτη σελίδα της πρώτης επιστολής, 17.1.1954

Εικόνα 2. Η δεύτερη επιστολή, 19.12.1954

Επίμετρο

Α. Ο Hans Kreuzer είχε υπηρετήσει στη Φλώρινα κατά τη διάρκεια της Κατοχής και διέμεινε για διάστημα μερικών μηνών στο σπίτι εντοπίων, σε χώρο που ασφαλώς είχε επιταχθεί. Δέκα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, με την μεσολάβηση του σπουδαίου κληρικού Γερμανού Χρηστίδη, επιζητεί να έρθει σε επαφή με την οικογένεια των γνωστών του φλωρινιωτών και τους αποστέλλει δύο, τουλάχιστον, επιστολές: την πρώτη στην αρχή και τη  δεύτερη στο τέλος του έτους 1954.

Ο Χανς, όπως είναι λογικό, στη πρώτη του επιστολή φροντίζει να πληροφορήσει την παραλήπτρια, (την οικοδέσποινα κυρία Αφροδίτη), για τα δικά του νέα καθώς και αυτά των μελών της οικογενείας του. Το πιο σημαντικό από αυτά είναι ότι, μετά τον πόλεμο, ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Θεολογία και χειροτονήθηκε εφημέριος – όταν γράφει τις επιστολές υπηρετεί ως βοηθός στη διεύθυνση της Ιερατικής Σχολής Ιερέων στο Bamberg. Αυτή η ιδιότητα εξηγεί τη καλή του  σχέση με τον αρχιμανδρίτη Γερμανό αλλά περισσότερο  ερμηνεύει και την οικειότητα που διαχέεται στο κείμενο των δύο επιστολών, αυτή που τον συνδέει όχι μόνο με την οικογένεια της «κυρίας Αφροδίτης» αλλά επίσης και με την οικογένεια του Ηλία («του παλιού μας γείτονα» όπως τον αποκαλεί) και της αδελφής του, της «καλής Αναστασίας». Η φράση μάλιστα «του παλιού μας γείτονα» έχει γραφεί σαν ο Χανς να αποτελούσε τότε μέλος της  οικογένειας της κυρίας Αφροδίτης.

Ιδιαίτερη είναι η αναφορά στη κόρη της οικογένειας, τη τετραετή κατά το 1944 «Τιτίνα», η οποία - όπως πληροφορήθηκε ο Χανς από τον Χρηστίδη- παρακολουθεί τα μαθήματα της τετάρτης τάξεως του γυμνασίου Φλωρίνης και είναι κορίτσι δεκατεσσάρων ετών, το 1954. Θυμάται και σημειώνει τον τρόπο που τον φώναζε, το γαλανό χρώμα των ματιών της καθώς και το ξανθό που είχαν τα μαλλιά της. Η περιγραφή της μικρής Τιτίνας από τον Χανς, μετά και παρ’ όλα όσα είχαν συμβεί, παραπέμπει στον τύπο μιας παρουσίας με χαρακτηριστικά απολύτως αποδεκτά σύμφωνα με τις θεωρίες που είχαν επικρατήσει ένα διάστημα στη Γερμανία, ενώ η φράση του «Εμείς οι Γερμανοί την αγαπούσαμε σαν δική μας» επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η εικόνα της Τιτίνας, ήταν κυρίως, εκείνη που έκανε τους Γερμανούς που την γνώριζαν να την αποδέχονται .  Σχετική με τον τρόπο που βλέπει ο Χανς όσα είχαν συμβεί είναι η παράγραφος στη δεύτερη επιστολή όπου αναφέρεται στον πόλεμο στον οποίο είχε συμμετάσχει. «Όλοι εμείς δεν επιθυμούμε πια πόλεμο» γράφει και συμπληρώνει, όπως ένας ουδέτερος παρατηρητής, ότι ο πόλεμος «είναι δυστυχία για όλους, [ακόμα] και για τους νικητές».  Αποφεύγει τη παραμικρή νύξη για τη στάση (και τις ιδιαίτερες ευθύνες) της πατρίδας του της Γερμανίας, αλλά και της μονάδας στην οποία ο ίδιος είχε υπηρετήσει κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Φλώρινα. Οι φράσεις που γράφει είναι σαν τμήμα από ένα κήρυγμα ειρήνης στο οποίο τα δύο μέρη προσέρχονται με τις ίδιες ιδιότητες στη κρίση της ιστορίας· Άλλωστε, όπως σημειώνει, συνάδελφοί του που ταξίδεψαν το προηγούμενο καλοκαίρι στην Ελλάδα «ανακάλυψαν» τη χώρα και τους φιλόξενους κατοίκους της. Επί πλέον, δεν θα ξεχάσει να στείλει στη παραλήπτρια τη φωτογραφία του, με ενδυμασία ιερέως, και θα λάβει από αυτήν τη φωτογραφία της μικρής του φίλης Τιτίνας. Η ανταλλαγή επιστολών και φωτογραφιών, δέκα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, επιβεβαιώνει ασφαλώς την καλή σχέση που είχε αναπτυχθεί ανάμεσα στα μέλη της οικογενείας στη Φλώρινα – τουλάχιστον τους δύο γονείς – και τον γερμανό στρατιώτη, τον Χανς. Και αυτό σημαίνει ότι κάτω από τις συνθήκες που έγινε η «συγκατοίκηση» πρέπει να ήταν ο Χανς εκείνος ο οποίος πρώτος έδειξε στους Έλληνες «οικοδεσπότες» την καλή πλευρά του εαυτού του.   

Ο Χανς κατοίκησε στο σπίτι της Αφροδίτης, όταν έφθασε με τη μονάδα του στη Φλώρινα, ως κατακτητής. Εν τούτοις οι δύο επιστολές είναι γραμμένες σαν να προέρχονται από στρατιώτη φίλιων (με τα ελληνικά) τμημάτων, ο οποίος, κατά τη διάρκεια του πολέμου, συμβίωσε για ένα διάστημα με την οικογένεια στη Φλώρινα. Θα μπορούσε, δηλαδή, να είχε αποστείλει τις επιστολές στρατιώτης του αγγλικού στρατού που φιλοξενήθηκε από κατοίκους στη περιοχή ή ακόμα περισσότερο κάποιος που χρειάστηκε να τον κρύψουν, μέχρι να διαφύγει από την Ελλάδα. Η περίπτωση του Γερμανού στρατιώτη είναι ιδιαίτερη με τον απρόσμενα οικείο τρόπο με τον οποίον αυτός επανέρχεται μετά δέκα έτη προς τους κατακτημένους της τετραετούς περιόδου 1941-1944 στη Φλώρινα. Το γεγονός μάλιστα  ότι ο αρχιμανδρίτης Γερμανός Χρηστίδης διατηρεί ο ίδιος αλληλογραφία με τον Χανς και  είναι εκείνος που φροντίζει να φέρει σε επαφή τον τελευταίο με την οικογένεια στη Φλώρινα αποτελεί την καλύτερη επιβεβαίωση ότι πράγματι ο Χανς, όταν υπηρέτησε στη Φλώρινα (αλλά ίσως και σε όλη τη θητεία του), έδειξε με τη στάση του ένα ανθρώπινο πρόσωπο.  

Δεν είναι πολλές οι γνωστές περιπτώσεις Γερμανών οι οποίοι κατά την διάρκεια της Κατοχής κράτησαν μία στάση περισσότερο ή λιγότερο διαφορετική από την κύρια στάση του πλήθους των συμπολεμιστών τους – την πολύ σκληρή  απέναντι στους πολίτες των κατακτημένων περιοχών. Αλλά υπήρξαν και εξαιρέσεις μεταξύ των στρατιωτικών: ο Χανς (ίσως και ο φίλος του ο Eduard) πρέπει να ήταν δύο από αυτές.

Αυτές οι μικρές αχτίδες φωτός ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να μειώσουν το σκοτάδι που επικράτησε στη περιοχή του νομού, όπως και σε όλη τη χώρα, από το 1941 έως το 1944. Βεβαίως έχουν την αξία τους, αλλά περιορίζονται σε διαπροσωπικές σχέσεις, όπως συμβαίνει στη συγκεκριμένη περίπτωση,

χωρίς να έχουν ασκήσει τη παραμικρή επίδραση στα δημόσια γεγονότα τα οποία συνέβησαν στο νομό - δεν θα μπορούσε άλλωστε να ήταν διαφορετικές οι εξελίξεις στη περιοχή από τις στάση ενός ή δύο, συνήθως χαμηλόβαθμων,  στρατιωτικών. Οι έντεκα στη Κλαδοράχη, η καταστροφή  της Κλεισούρας, ο αφανισμός της Ισραηλιτικής Κοινότητος της Φλωρίνης καθώς και όσα καθημερινώς  επιτέλεσαν οι Γερμανοί κατά τη διάρκεια της παρουσίας τους στην επαρχία Φλωρίνης πραγματοποιήθηκαν, με συστηματικό τρόπο,  από τους Γερμανούς στρατιωτικούς, αξιωματικούς και στρατιώτες του στρατού κατοχής.  

  

         

Εικόνα 3. Η φωτογραφία του δεύτερου Γερμανού στρατιώτη, Werner Peisker

                                                    

Εικόνα 4: Το κείμενο στο πίσω μέρος της φωτογραφίας: «Στους αγαπημένους μου οικοδεσπότες ως ενθύμιο, Werner Peisker Φλώρινα Σεπτέμβριος 1943»

Β’. Ο δικηγόρος και συλλέκτης Δημήτρης Φυτούλης μου δώρισε μία φωτογραφία με αφιέρωση ενός Γερμανού στρατιώτη στη Φλώρινα το έτος 1943. Προς στιγμήν νόμισα ότι ο στρατιώτης θα ήταν ο ίδιος με τον συντάκτη των δύο επιστολών προς την Αφροδίτη και, όπως συμβαίνει μερικές φορές, οι επιστολές και η φωτογραφία είχαν ακολουθήσει διαφορετική οδό το καθένα  με αποτέλεσμα να βρεθούν σε διαφορετικά χέρια - αλλά πρόκειται για έναν άλλο Γερμανό στρατιώτη που υπηρέτησε και αυτός στη Φλώρινα.   Αφιερώνει τη φωτογραφία στον Έλληνα οικοδεσπότη του  γεγονός που σημαίνει ότι οι δύο πλευρές είχαν υπερβεί τη διαχωριστική γραμμή, εκείνη που χωρίζει τον κατακτητή από τον κατακτημένο και, όσο αυτό ήταν δυνατόν, είχαν αναπτύξει μεταξύ τους μία ανθρώπινη σχέση.

Πάντως, αποτελεί γεγονός άξιον λόγου ότι  δύο Γερμανοί στρατιώτες, υπηρετούντες στη Φλώρινα, αποκλίνουν από τη συνήθη συμπεριφορά των αρχών κατοχής απέναντι στον τοπικό πληθυσμό  και συνάπτουν, με μερικούς από τους εντοπίους, σχέσεις, οι οποίες διακρίνονται από την παρουσία ανθρωπίνων στοιχείων. Στην περίπτωση μάλιστα του Χανς, που γνωρίζουμε περισσότερα, η σχέση που δημιουργήθηκε κατά την διάρκεια της Κατοχής  υπήρξε τέτοια ώστε δέκα έτη αργότερα οι δύο πλευρές ευρέθησαν εκ νέου και  ευχαρίστως αποκατέστησαν  μία μορφή επικοινωνίας μεταξύ τους. 

Σημειώσεις

1. Ο Χανς απευθύνει την επιστολή του στην οικοδέσποινα κύρια Αφροδίτη επειδή πιθανότατα η τελευταία γνώριζε γαλλικά και σε αυτή τη γλώσσα θα συνεννοούνταν κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

2. Η παρακάτω σημείωση βασίζεται, κυρίως, στο κείμενο της Σόνιας Ευθυμιάδου – Παπασταύρου με τίτλο «Ο αρχιμανδρίτης Γερμανός Χρηστίδης (1883-1969)», το οποίο δημοσιεύτηκε στην εβδομαδιαία εφημερίδα της Καστοριάς ΟΔΟΣ, στο φύλλο της 8-3-2009. Ο Γερμανός Χρηστίδης [Δημήτριος Ρίζος, 1883-1969] γεννήθηκε στο Μαυροχώρι [Μαύροβο] Καστοριάς, τελείωσε το Γυμνάσιο της Καστοριάς και εν συνεχεία φοίτησε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Ο  Γερμανός Καραβαγγέλης, του οποίου ο Δημήτριος υπήρξε πνευματικό τέκνο, τον χειροτόνησε διάκονο και του έδωσε το όνομά του, Γερμανός. Ο Γερμανός  Χρηστίδης υπηρέτησε ως ιερέας και ιεροκήρυκας στη μητρόπολη Καστοριάς [1912-1915] και ως καθηγητής στα γυμνάσια Φλωρίνης [1915-1920], Καστοριάς [1920-1923], Εδέσσης  [1923-1934] και πάλι Φλωρίνης [1934-1939]. Από το 1941 έως το 1953 εργάσθηκε ως Ιεροκήρυκας στη Μητρόπολη Φλωρίνης και από το 1953 έως το 1967 ως Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος στην ίδια Μητρόπολη. «Γνώριζε καλά την τουρκική, τη γαλλική και τη γερμανική γλώσσα, αλλά ήταν και δεινός ελληνιστής». Η στενή σχέση του Χρηστίδη με την Φλώρινα και η πολυετής και ευδόκιμη εργασία του σε αυτήν με την ιδιότητα του καθηγητή και του κληρικού είχε σαν αποτέλεσμα να ορίσει ως κληρονόμο του τον Σύλλογο της Φλωρίνης «Αριστοτέλη», ο οποίος εκτιμώντας την συνολική προσφορά στη Φλώρινα του Γερμανού Χρηστίδη καθιέρωσε  την λαμπρή  ετήσια «Χρηστίδειο Τελετή»,  κατά την οποία βραβεύονται οι άριστοι μαθητές του νομού.