Στον Νέστορα
Ο
Νικόλαος Πάτρας γνωρίζεται με τον Νίκο Καζαντζάκη τον Ιούνιο του 1931 καθώς συνταξιδεύουν με το
πλοίο των Εμπειρίκων ΠΑΤΡΙΣ ΙΙ από τον Πειραιά στη Μασσαλία, με τελικό
προορισμό τους το Παρίσι.
Μερικούς
μήνες αργότερα, ο συγγραφέας στέλνει την πρώτη του επιστολή στον Πάτρα (1931) και
ακολουθούν άλλες τέσσερις και μία κάρτα (1933) . Ο Πάτρας θα απαντήσει
στις επιστολές (σώζονται τρία σχέδια απαντητικών επιστολών του) και το 1933
επισκέπτεται, πρώτη φορά, τον Καζαντζάκη στην Αίγινα˙ εκεί θα γνωρίσει και τον
Παντελή Πρεβελάκη, που αυτό το διάστημα μένει μαζί με τον συγγραφέα στο νησί.
Στην επίσκεψη αυτή τραβήχτηκαν οι τρεις φωτογραφίες που δημοσιεύονται: ο
Καζαντζάκης - ο Καζαντζάκης και ο Πάτρας - ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Οι
επιστολές, τα σχέδια επιστολών, τέσσερα χειρόγραφα κείμενα του Ν.Κ. για την
Ισπανία μαζί με τις φωτογραφίες, ευρέθησαν φυλαγμένα μέσα σε φάκελο, πάνω στον
οποίο ο Πάτρας έχει σημειώσει: «Αλληλογραφία Ν. Καζαντζάκη». Η τακτοποίηση του
υλικού έγινε από τον Πάτρα πολύ αργότερα, και το πιθανότερο είναι όσα εσώθησαν
να αποτελούν και το σύνολο της μεταξύ των αλληλογραφίας. Εκτός φακέλου
ευρέθησαν αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών με δημοσιευμένα κείμενα του
Καζαντζάκη και μερικά χειρόγραφα του Πάτρα, ανάμεσα στα οποία και το κείμενο
«Ένας μεγάλος πέθανε: ο Νίκος Καζαντζάκης» γραμμένο, και ίσως δημοσιευμένο,
αμέσως μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Στο τελευταίο αυτό κείμενο ο Πάτρας
γράφει ότι συνέχισε να βλέπει τον
Καζαντζάκη στην Αθήνα, όταν από το τέλος
του 1944 ο Κ. άφησε την Αίγινα και εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα. Τότε μάλιστα ο συγγραφέας μεσολάβησε για να
συνδεθεί ο Πάτρας με την μυστική οργάνωση του Γ. Παπανδρέου και με τον ίδιο τον
πολιτικό, με τον οποίον ο Κ. «είχε βαθύτατους φιλικούς δεσμούς».
Το
σύντομο κείμενο της πρώτης επιστολής δεν είναι καθόλου τυπικό: ο Κ. θυμάται να
την γράψει την ημέρα της ονομαστικής εορτής του Πάτρα και σ’ αυτήν σημειώνει
την θετική εκτίμησή του για τον παραλήπτη, όπως σχηματίστηκε κατά την συνάντησή
τους, με ιδιαίτερα θερμό τρόπο. Σήμερα φαίνονται υπερβολικές οι φράσεις «Λίγες
ώρες που Σας είδα αξίζουν χρόνια» και «Σας παρακαλώ να πιστέψετε πως είμαι
φίλος Σας και θάμαι εφτυχής να μπορέσω μια μέρα να σας το αποδείξω» αλλά ο Κ.
φαίνεται να τις εννοεί. Πιθανόν η εντύπωση που του έκανε ο Πάτρας, αλλά και ο
τρόπος που συνήθιζε να εκφράζεται σε τέτοιες περιπτώσεις ο συγγραφέας, να
εξηγούν καλλίτερα την διατύπωση αυτών των φράσεων.
Στην
δεύτερη επιστολή, την οποία γράφει ένα
χρόνο μετά από την Μαδρίτη, ζητεί από τον Πάτρα να απευθυνθεί σε διευθυντές
εφημερίδων, προκειμένου να δημοσιευτούν
κείμενά του για την Ισπανία. Δείχνει «ιδιαίτατο» ενδιαφέρον για τις
εφημερίδες της Θεσσαλονίκης γιατί, σημειώνει, «υπάρχουν ακόμα εκεί οβραίοι που
ενδιαφέρονται για την αλοτινή πατρίδα, την Ισπανία». Στην αμέσως επόμενη
επιστολή γράφει πως «εδώ έρχονται φοβερά ανησυχαστικές είδησες» και διερωτάται:
Θα ξεχυθεί πάλι καινούργιος κατακλυσμός αίμα;». Κι’ αυτά, υπενθυμίζω, γράφονται
το 1933, έτος κατά το οποίον ο Α. Χίτλερ διορίζεται Καγκελάριος. Κατόπιν κλείνει
την αναφορά του αυτή στην επικαιρότητα ως εξής: «ίσως νάχουν δίκιο οι Γερμανοί
[αξιωματικός Ferdinand von
Schill, 1809] που
λεν: «Καλήτερα ένα τρομερό τέλος παρά ένας τρόμος δίχως τέλος». Διαβάζοντας,
μερικά χρόνια αργότερα, την τελευταία φράση και το χρονικό «ακόμα» όταν ο Κ.
λέει για τη Θεσσαλονίκη πως «υπάρχουν ακόμα εκεί οβραίοι», διαπιστώνει κανείς
το φρικτό νόημα με το οποίο τα ιστορικά γεγονότα που μεσολάβησαν, φορτίζουν
πλέον και τα δύο: φράση και επίρρημα.
Ο
Πάτρας, γεννημένος στην Καβάλα επί τουρκοκρατίας, είναι 25 ετών όταν γνωρίζεται
με τον συγγραφέα˙ μέχρι τότε έζησε, σπούδασε και εργάστηκε στην πόλη που
γεννήθηκε και σ’ αυτήν θα μείνει δύο χρόνια ακόμα, μέχρι να εγκατασταθεί στην
Αθήνα και ν’ αρχίσει εκεί τις πανεπιστημιακές σπουδές του. Γνωρίζει το δημοσιευμένο
έργο του Καζαντζάκη, φροντίζει να αποκτήσει
βιβλίο του αλληλογραφώντας με βιβλιοπωλεία στην Αθήνα και, καθώς
γνωρίζει γαλλικά, επιδιώκει να
προμηθευτεί την γαλλική έκδοση βιβλίου του Κ. [Tonda – Raba], που επρόκειτο να εκδοθεί στο Παρίσι.
Για τον Πάτρα ο συγγραφέας έχει «την καλλίτερη θέσι ανάμεσα σ’ολους τους
Έλληνας διανοούμενους» και στα έργα του
βρίσκει την «τέλεια έκφρασι πολλών και αδιαμορφώτων ιδεών του», αλλά και
στον ίδιο τον συγγραφέα συνάντησε τον άνθρωπο που επιδρά «στην εξέλιξι των
ιδεών και του χαρακτήρος του». Πρόκειται για την τυπική περίπτωση ενός νέου άνδρα,
ο οποίος ήτανε κατάλληλα προετοιμασμένος,
όταν συνάντησε τον συγγραφέα, για να τον
ακολουθήσει στη συνέχεια με πιο
συγκεκριμένο και πλήρη τρόπο.
Ακολούθως ανταποκρίνεται στην πρόσκληση του
Καζαντζάκη και τον επισκέπτεται στην
Αίγινα, τον συναντά αργότερα στην Αθήνα
και επηρεάζεται πολιτικά, στην θεωρία και στην πράξη, από τις συζητήσεις μαζί
του με τρόπο καίριο για την ζωή του. Άλλωστε ο χρόνος κατά τον οποίο
δραστηριοποιείται πολιτικά συμπίπτει με την ενεργό πολιτική παρουσία του
Καζαντζάκη [Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση], και ο χώρος στον οποίο εντάσσεται
φαίνεται να έχει την έγκριση, αν όχι και την υπόδειξη του συγγραφέα.
Νομίζω ότι η επίδραση που άσκησαν στον Πάτρα, όταν
ήτανε μαθητής στην Καβάλα, τα έργα του Καζαντζάκη, υπήρξε γνήσια και με την
γνωριμία του ίδιου του συγγραφέα έγινε βαθύτερη και ουσιαστικότερη. Υπήρξε μία
σχέση μαθητείας από την πλευρά του, η οποία κράτησε μέχρι το τέλος, ανεξάρτητα
από το πως διαμορφώθηκε η προσωπική τους σχέση, πόσο διήρκησε και γιατί
σταμάτησε, αν τελείωσε. Το δείχνει το συγκινητικό κείμενο που έγραψε μετά τον
θάνατο του συγγραφέα. Γραμμένο φυσικά με τον τρόπο ενός ώριμου άνδρα, έχει εντούτοις
το ίδιο αίσθημα, την ίδια εκτίμηση και τον ίδιο θαυμασμό που είχε και η πρώτη
αμήχανη επιστολή - απάντηση στον Καζαντζάκη, είκοσι πέντε χρόνια νωρίτερα.
ο
Καζαντζάκης, πενήντα ετών περίπου όταν γνωρίστηκαν, είναι ήδη τότε μία από τις
ισχυρότερες λογοτεχνικές προσωπικότητες της Ελλάδος. Από την πλευρά του είναι
φανερό πως απευθύνεται στον συνομιλητή
του με ισότιμο τρόπο, τηρώντας όμως την διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους, και σε
αυτόν τον έντιμο τρόπο ο Πάτρας ανταποκρίνεται ικανοποιητικά.
Νομίζω,
τελειώνοντας, πως ο μικρός αριθμός των επιστολών που δημοσιεύονται, αντικατοπτρίζει
μία σχέση η οποία υπήρξε σημαντική για τη ζωή του Πάτρα και, μάλλον, ενδιαφέρουσα
για τον συγγραφέα. Επί πλέον, για μας, αυτή η σχέση είναι χαρακτηριστική της συμπεριφοράς του πολύ
γνωστού συγγραφέα απέναντι σε έναν νέο
άνδρα, πιστό του έργου και των ιδεών του.
 |
| Εικόνα1: Ο Νίκος Καζαντζάκης στην Αίγινα. |
 |
| Εικόνα 2: Το πίσω μέρος της κάρτας την οποία έστειλε ο Ν.Κ. από την Αίγινα στον Ν.Πάτρα.[1933]. Στην κάρτα εικονίζεται ο Danton. |
1. 6-12-31 gottesgab, Erzgebirge , Tchécoslovaquie
Αγαπητέ κ. Πάτρα!
Σήμερα, στη
γιορτή Σας, θάθελα να σας γράψω μια λέξη για να σας εφχηθώ χρόνια πολά και για
να Σας πω πως Σας θυμούμαι πάντα με πολήν αγάπη. Ποτέ δε θα ξεχάσω την εντύποση
που μου έκαμε το στέρεο, τετράγωνο μιαλό Σας, η μετρημένη Σας ορμή και η βαθιά
αίστηση που έχετε της πραγματικότητας. Λίγες ώρες που Σας είδα αξίζουν χρόνια.
Σας παρακαλώ να πιστέψετε πως είμαι φίλος Σας και θάμαι εφτυχής να μπορέσω μια
μέρα να σας το αποδείξω.
Απο το καλοκαίρι ζω στο υψηλό αφτό βουνό
της Τσεχοσλοβακίας, στα σύνορα της Γερμανίας, μέσα σε απέραντα δάση και σε
απόλυτη μοναξιά. Δουλέβω πολύ και καλά, είμαι ήσυχος, δε νοσταλγώ καθόλου τους
ανθρώπους και τους μάταιους θόρυβους της πολιτείας, νομίζω πως είμαι έτσι
εφτυχής – δηλ. μόνος και εργαζόμενος. Μακάρι αφτή η γαλήνη να βαστάξει πολύ.
Το βιβλίο
μου για τη Ρουσία δημοσιέφτηκε στο
περιοδικό “Revue
des Vivants” και σε λίγες μέρες κυκλοφορεί από
τον εκδοτικό Οίκο Fourcade.
Θα μου κάνατε
μεγάλη χαρά να μου γράψετε κάποτε. Δε θάθελα να χάσω τα ίχνη Σας.
Η Δδ Σαμίου
Σας θυμάται πάντα και Σας χαιρετάει θερμά.
Χρόνια πολά
λοιπόν κ’ εφτυχισμένα, κ. Πάτρα, κι ο «Θεός» μαζί Σας, πάντα!
2. 28-1-33Madrid
Αγαπητέ μου κ. Πάτρα!
Χρόνια τόρα
και δε Σας έγραψα, μα ποτέ δε Σας ξέχασα. Όπως κι άλοτε Σας έγραφα μεγάλη χαρά
μου έδοκε η σύντομη γνωριμία Σας και θάθελα πολυ και Σεις να με θυμάστε κάποτε.
Ο περασμένος
χρόνος είταν για μένα γιομάτος χαρές και πίκρες. Έχασα αγαπημένους ανθρώπους˙
δούλεψα πολύ το κεντρικό έργο της ζωής μου που γράφω τα χρόνια τούτα, την
«Οδύσεια». Ίσως να διαβάσατε μερικούς στίχους της στον «Κύκλο». Μετάφρασα σε
εντεκασύλαβους όλο τον Dante
κι ο «Κύκλος» τόρα
δημοσιέβει τα τρία πρώτα άσματα. Ταξίδεψα στη Γερμανία, έμεινα στο Παρίσι, και
τόρα και πέντε μήνες βρίσκουμαι στη Μαδρίτη, όπου ανέλαβα κάπιο cours στο Πανεπιστήμιο.
Σήμερα Σας
γράφω για να Σας ζητήσω την ακόλουθη χάρη: Η κοινωνική και πνεματική ζωή της
Ισπανίας τον καιρό τούτο – στα μελόμηνα της Δημοκρατίας – είναι εξαιρετικά
έντονη κ’ ενδιαφέρουσα. Ένας κόσμος γκρεμίστηκε, ένας νέος κόσμος μάχεται να
σηκοθεί απάνου στα χαλάσματα. Σκέφτηκα πως θάταν ενδιαφέρο η κίνηση αφτή να
γίνει γνωστή – κ’ ίσως χρησιμέψει – και στην Ελάδα. Κάθε μήνα ο «Κύκλος» θα
δημοσιέβει μετάφρασές μου απο τα λυρικά τραγούδια των πιο διαλεχτών σήμερα
ισπανών ποιητών. Θάθελα συνάμα να βρω εφημερίδες να δημοσιέψω μερικά άρθρα,
κυρίως για τον κοινωνικό και πνεματικό οργασμό της σημερινής δημοκρατούμενης –
και σοσιαλιστικοκρατούμενης – Ισπανίας. Για τα άρθρα αφτά δε ζητώ καμιάν αμοιβή
κι ούτε θα βάλω το όνομά μου, έτσι η εφημερίδα νάχει κάθε ελεφτερία να
«διορθόσει» τη γλώσα μου και να την προσαρμόσει με τις δικές της γλωσικές
συνήθειες. Γι’ αφτό Σας παρακαλω, αγαπητέ μου φίλε:
1) Εσείς που θα γνωρίζετε εφημερίδες της
Θεσαλονίκης (γιατί στην Αθήνα γνωρίζω) να γράψετε σε κανένα διεφθυντή την
πρότασή μου αφτή και να μου στείλει ένα γράμα, όπου να μου λέει πως δέχεται να δημοσιέψει άρθρα μου, χωρίς
αμοιβή για την Ισπανία. Μ’ ενδιαφέρει ιδιαίτατα η Θ/νίκη, γιατί υπάρχουν ακόμα
εκεί οβραίοι που ενδιαφέρουνται για την αλοτινή τους πατρίδα, την Ισπανία.
2) Να μου εσωκλείσετε στο γράμα που Σας
παρακαλώ να μου στείλετε να μάθω τί γίνεστε, ένα γράμα και της δικής Σας
εφημερίδας, με το ίδιο περιεχόμενο: να δέχεται χωρίς αμοιβή να δημοσιέψει
μερικά άρθρα μου.
Ελπίζω να μη
Σας είναι δύσκολο, με τους όρους αφτούς που Σας γράφω: η εφημ. καμιάν υποχρέοση
δεν αναλαβαίνει απέναντί μου, μήτε καν την υποχρέοση να τα δημοσιέψει αν δεν
της αρέσουν. Θάθελα να κάμω μια μικρή εφχαρίστηση στους εδώ ισπανούς φίλους μου
και ένα μικρό καλό στον τόπο μου, μαθαίνοντας του πώς δουλέβει εδώ η δημοκρατία
να φωτίσει και ν’ αλαφρόσει τη μάζα.
Θερμά Σας παρακαλώ ιδιαίτατα για τη
Θ/νίκη˙ ο Τάκης Σαρακηνος (διεφθυντής της «Θεσαλίας» του Βόλου) είναι πολύ
φίλος μου μα δεν ξέρω πού βρίσκεται. Είταν να μεταφέρει την εφημερίδα του στη
Θ/νίκη. Αν τόκαμε, του γράφετε σ’ αφτόν πρώτα απ’ όλους. Επίσης η «Progrès» Θ/νίκης (υπάρχει ακόμα;) είχε άλοτε
αναδημοσιέψει μερικά μου άρθρα για τους οβραίους. Γράφετε και σ’ αφτήν, Σας
παρακαλώ.
Τόρα που Σας
τάγραψα αφτά, βλέπω πόση σκουτούρα Σας δίνω. Μα Σας παρακαλώ να με συμπαθήσετε
και να ξέρετε πως αν τίποτα ποτέ περνά από το χέρι μου, θα κάμω, αν τύχει
ανάγκη, ό,τι μπορώ για Σας. Ποτέ δε θα ξεχάσω τα μετρημένα Σας λόγια και τη
σαφήνεια κι ακρίβεια της κρίσης Σας.
Σας παρακαλώ
γράψετέ μου γρίγωρα και πιστέψετε [:] πως είμαι πάντα δικός Σας, με πολήν αγάπη
3. 18-3-33
Μαδρίτη, Plaza
del Progreso, 5
Αγαπητέ μου
κ. Πάτρα!
Εφχαριστώ
θερμά για το καλό Σας γράμα και για τις φροντίδες που πήρατε για μένα. Η αγάπη
Σας και το ενδιαφέρο, αληθινά με συγκίνησαν πολύ.
Κάπιο νέο
οικογενειακο δυστύχημα με αναγκάζει να γυρίσω στην Ελάδα˙ αποκεί θα Σας στείλω
με χαρά μερικά άρθρα για την Ισπανία, παρακαλώντας Σας να τηρήσετε όχι την
(αν)ορθογραφία τους μα τη γλώσα τους – που θάναι βέβαια απλή, τρεχούμενη.
Στην Ελάδα,
άμα ησυχάσω λίγο, θα κλειστώ σ’ ένα σπιτάκι στην Αίγινα κ’ εκεί θα δουλέψω σε
απόλυτη μοναξιά. Αφτό θα με αναπάψει λίγο από τις μεγάλες πολιτείες, που, στο
τέλος, καταντούν αντιπαθητικές και στείρες.
Δεν ξέρω πώς
φτάνουν οι είδησες στην Ελάδα, μα εδώ έρχονται φοβερά ανησυχαστικές. Θα ξεχυθεί
πάλι καινούργιος κατακλυσμός αίμα; Δεν ξέρει κανείς τι να εφχηθεί˙ ίσως νάχουν
δίκιο οι Γερμανοί που λεν: «Καλήτερα ένα τρομερό τέλος παρά ένας τρόμος δίχως
τέλος». Ίσως αφτός νάναι πάλι ο αιματηρός δρόμος που παίρνει στη γης ετούτη
αφτό που λέμε «Πνέμα», «Πρόοδος», «Θεός», «Ανάγκη»…
Αφτό που
έβαλε ο νούς Σας, το δυστύχημα που μου έλαχε πέρισυ, δεν αφορούσε τη Δίδα
Σαμίου˙ εφτυχώς είναι καλά, μένει τόρα στο Λονδίνο κ’ ελπίζω το καλοκαίρι
νάρθει στην Αίγινα.
Και πάλι Σας
εφχαριστώ, αγαπητέ μου φίλε, κάμετε λίγη υπομονή για τα άρθρα και θα τα λάβετε
από την Αίγινα˙ καλήτερα και ν’ αργήσουν λίγο να καταπάψει ο εκλογικός και
μετεκλογικός αναβρασμός.
Δικός Σας, με
αγάπη
Οδός Νότη
Μπότσαρη 6
Αθήνα
4. Αίγινα,
Μάης 1933
Αγαπητέ κ.
Πάτρα!
Τόρα που
ησύχασα λίγο έγραψα μερικά άρθρα για την Ισπανία. Η «Καθημερινή» θα δημοσιέψει
15 και στην Αλεξάντρα έστειλα και μερικά άλα.
Σας στέλνω
σήμερα 4 για τον «Κήρυκα», εντελώς πρωτότυπα, που δε δόθηκαν δηλ. σε καμιάν άλη
εφημερίδα. Θα μου κάμετε μεγάλη χάρη αν τα δόσετε ν’ αντιγραφούν και στείλετε
ένα αντίγραφο στο «Φως» της Θ/νίκης ή σε όποια άλη θέτε (τα άρθρα είναι δικά
Σας, τα κάνετε ό,τι θέτε)
Και ένα άλο
αντίγραφο στην Αλεξάντρα:
Mr Aristoclès, Journal grec “Tachydromos Alexandrie,
Egypte”
Η Δίδα Σαμίου
βρίσκεται ακόμα στο Λονδίνο κ’ έτσι δεν έχω γραφομηχανή και να Σας απαλάξω από
τον μπελά αφτόν. Όταν δημοσιέψει η «Καθημερινή» μπορείτε και Σεις, αν θέτε, ν’
αναδημοσιέψετε όσα άρθρα Σας ενδιαφέρουν.
Τα άρθρα αφτά
μου ανήκουν κ’ έτσι μπορώ να τα διαθέσω όπως θέλω. Μπορείτε λοιπόν, αν θέτε, να
τα αναδημοσιέψετε. Κανονίζετε να σταλούν στη Θ/νίκη με τρόπο που να
δημοσιεφτούν την ίδια μέρα με Σας.
Ίσως θάταν
επίκαιρο (η Ισπανία θ’ αρχίσει να γίνεται της μόδας) ν’ αναδημοσιέψετε και
μερικά άρθρα μου στο «Ταξιδέβοντας». Τολέδο (σ.42-58), Κόρδοβα (58-69), Σεβίλια
(69-76), Γρανάδα (76-87), Ταβρομαχίες (87-95). Το «Ταξιδέβοντας» εξαντλήθηκε κ’
ίσως η αναδημοσίεψη είναι χρήσιμη.
Πάντως μου
κάνετε τη χάρη να μου στείλετε από 10 φύλλα της εφημερίδας που θάχουν άρθρα
μου. Το ίδιο γράφετε και στη Θ/νίκη.
Βρίσκουμαι
εδώ στην Αίγινα σ’ ένα σπίτι απάνου στη θάλασα και δουλέβω, όπως πάντα, ήσυχα,
εντατικά, μόνος. Αν τυχόν ποτέ έρθετε στην Αθήνα, θα μου κάνατε μεγάλη χαρά
νάρθετε στην Αίγινα (θα μείνω όλο το καλοκαίρι). Θα Σας ξαναδώ με πολή και
θερμήν αγάπη.
5. Αίγινα
18-6-33
Αγαπητέ φίλε
κ. Πάτρα!
Εφχαριστώ για
το γράμα Σας και τα καλά Σας τα λόγια. Κι ακόμα για το εισαγωγικό άρθρο που γράφηκε
στην εφημερίδα Σας˙ σίγουρα είταν υπερβολικό (ίσως έτσι τέριαζε για εφημερίδα)
μα δείχνει πως αφτός που τόγραψε κατάλαβε την ουσία του αγώνα μου και της
αγωνίας μου. Η ακόρεστη τραγική, όχι περιέργεια, μα επαφή με τη ζωή και με τα
μεγάλα προβλήματα του καιρού μας, είναι το κέντρο του εσωτερικού μου στρόβιλου.
Κ’ επειδή είμαι, «ελέφτερος άνθρωπος» μπορώ και διακρίνω πως κ’ οι πιο
παράταιρες σήμερα προσπάθειες, από τον μπολσεβικισμό ίσαμε το φασισμό,
συνεργάζουνται χωρίς να το ξέρουν και να το θέλουν. Γι’ αφτό ό,τι κι αν γράψω
δεν μπορεί ν’ αρέσει σε καμιά παράταξη. Παρακαλώ και τους φασίστες και τους
μπολσεβίκους να με διαγράψουν από τα τεφτέρια τους. Είναι ολότελα αντίθετο στη
φύση μου ν’ ανήκω σε συμορία ή σε κοπάδι. Ή σε hommes d’ action.
Έλαβα όλα τα
φύλα του «Κήρυκα» και σας παρακαλώ, αν μπορείτε, να μου στείλετε μερικά φύλα
όπου δημοσιέφτηκε το προεισαγωγικό άρθρο, νομίζω την 20 Μάη.
Αν έρθετε
ποτε στην Αθήνα θα χαρώ πολύ να Σας δω στην Αίγινα. Μένω σ’ ένα σπιτάκι στην
άκρα της θάλασας, μακριά από την πόλη και δουλέβω σε εξαίσια, γόνιμη μοναξιά.
Δεν ξέρω πόσο θα μείνω εδώ κι ούτε με νιάζει. Ίσως να γυρίσω στην Ισπανία.
Παρακολουθείτε
στον «Κύκλο» τα ισπανικά ποιήματα που δημοσιέβονται;
Σας σφίγγω το
χέρι με πολήν αγάπη, πάντα.
6.[Αίγινα 01
Οκτ. 1933]
Αγαπητέ κ.
Πάτρα!
Σας εφχαριστώ
πολύ για το γράμα Σας και τις φωτογρ. Με χαρά θα θυμούμαι πάντα τη μέρα που
ήρθατε στο ερημητήριο.
Αν καμιά
Κυριακή με ήλιο, ξαναπροβάλετε θα χαρώ πάλι πολύ.
Στέλνω του κ.
Πρεβ. τη μια φωτογρ. γιατί βρίσκεται στην Κρήτη κ’ εγώ ζω εδώ ολομόναχος – με
τη Θάλασα.
Πάντα με
αγάπη
 |
| Εικόνα 3: Ο Ν. Καζαντζάκης με τον Ν. Πάτρα στην Αίγινα. |
Α. Σεβαστέ
μου κ. Καζαντζάκη,
Πήρα το
γράμμα Σας και δοκίμασα μια μεγάλη χαρά, γιατί με θυμηθήκατε…
Πολλές φορές
είχα επιθυμίσει να Σας γράψω, για να Σας εκφράσω τον θαυμασμό μου και την μεγάλη
εκτίμησι που τρέφω για Σας, αλλά μου ήτανε αδύνατο, χωρίς την διεύθυνσί σας.
Δεν απάντησα
αμέσως στο γράμμα Σας…γιατί ήθελα να βρω κατάλληλη ευκαιρία να σας γράψω ήσυχα
επικοινωνόντας έτσι καλλίτερα ψυχικά μαζί σας …όπως και όταν Σας διαβάζω…
Σας παρακαλώ
να πιστέψτε πως αυτά δεν είναι …λόγια κολακευτικά…αλλά λόγια που εκφράζουν
αληθινά και πραγματικά προϋπάρχοντα αισθήματα…γιατί εγώ Σας γνώριζα από καιρό
από τα βιβλία Σας και Σας εκτιμούσα και Σας έδινα μια ξεχωριστή θέσι, την
καλλίτερη, ανάμεσα σ’ όλους τους Έλληνας διανοούμενους.
Σας εκτιμούσα
από τη στιγμή που πρωτοδιάβασα βιβλία Σας, γιατί είσθε ένα πνεύμα φωτεινό,
ζωντανό και πλούσιο, που εξετάζει τα μεγάλα σύγχρονα ανθρώπινα προβλήματα με
βαθειά ειλικρίνεια, με σκέψι καθαρή, χωρίς αναχρονιστικούς ρωμαντισμούς κ[αι]
επικίνδυνους φανατισμούς, με μεγάλη αγάπη και ενδιαφέρον προς τον σύγχρονον
αγωνιζόμενον άνθρωπο…
Ελπίζω με
βεβαιότητα πως θα κατορθώσω να σας αποδείξω και με πράξεις πως και η δική μου
φιλία θα είναι πραγματική και αληθινή…
Θα προσπαθώ
να σας γράφω πράγματα από τη ζωή της πόλης μας και τους καθημερινούς κοινωνικούς
αγώνας …
Ευχαριστώ
θερμά την Δ[εσποιν]ίδα Σαμίου για τους χαιρετισμούς της…
Διατηρώ ζωηρά
την ανάμνησι της γνωριμίας της και θα διατηρώ πάντα γι’ αυτήν τις καλλίτερες εντυπώσεις.
Β. [Σεβαστέ
μου κ. Καζαντζάκη]
…Πιστέψτε με,
πως η γνωριμία Σας μου μένει πάντα στη μνήμη μου ζωηρή και ποτέ μου δεν θα
λησμονήσω την πολύτιμη φιλία Σας…
Είναι αλήθεια
πως υπάρχει παντού μεγάλη δυστυχία λόγω της παγκόσμιας ανεργίας αλλά εδώ στην
πόλι μας υπάρχει σε υπερβολικά μεγάλο βαθμό, σ’ έκταση και διάρκεια. Κλονίζεται
και καταρρέει οικονομικά ο πληθυσμός ολόκληρης της πόλης μας…
Πολλές φορές
σκέφθηκα μήπως τα περιοριστικά μέτρα υπέρ του συναλλάγματος έγιναν αιτία να
διακόψητε απότομα την ευτυχισμένη απομόνωσί Σας και Σας ανάγκασαν να φύγητε
κάπου αλλού.
Σκέφθηκα
Σεβαστέ μου κ. Καζαντζάκη ν’ αρχίσω προσεχώς, αν μου το επιτρέψητε την
δημοσίευσι στο «Κήρυκα» μερικών κεφαλαίων από το βιβλίο Σας «Ταξειδεύοντας» για
να Σας γνωρίσω ευρύτερα στο κοινόν της πόλεως και της περιφερείας μας. Πριν απ’
αυτά θα προηγηθή μια γενική επισκόπηση για το έργο Σας κ’ ύστερα θ’ ακολουθήση
η δημοσίευσις των κεφαλαίων από το βιβλίο Σας αυτό.
Δεν είσθε
καθόλου άγνωστος σ’ όλο τον κάπως μορφωμένο κόσμο του τόπου μας αλλά πιστεύω
ότι αυτό δεν θα είχε τίποτα να Σας βλάψη γιατί θα υπάρχουν πιστεύω και άνθρωποι
που ακόμα Σας αγνοούν.
Παρ’ όλες τις
προσπάθειές μου δεν κατώρθωσα ακόμα να προμηθευθώ το τελευταίο Γαλλικό Σας
βιβλίο, γιατί το Bureau
d’ Editions στο οποίο έγραψα να μου το στείλη μ’
απήντησε πως ο Οίκος Faurcade βρίσκεται
υπό διάλυσιν και αδυνατεί να μου το
προμηθεύση.
Ο εκδοτικός
οίκος «Ελευθερουδάκης» στον οποίο έγραψα επίσης όταν παρήγγειλα τελευταία τον
«Χρη[ι]στό» που μου έλειπε από τα έργα Σας μ’ απήντησε πως δεν το έχει.
Σκέπτομαι να ξαναγράψω στο βιβλιοπωλείο Kaufmann για τον ίδιο σκοπό.
Στο
προηγούμενο γράμμα Σας υποσχέθηκα πως θα Σας έγραφα κάτι από τη ζωή της πόλης
μας που θα μπορούσε να Σας ενδιαφέρη.
Μα την
αλήθεια δεν μπορεί να γράψη κανείς πολλά για ένα που βρίσκεται σε νεκροφάνεια.
Σε
προηγούμενα χρόνια η Καβάλλα υπήρξε το κέντρον της οργανωμένης εργατικής
κινήσεως στην Ελλάδα και ήτανε άξια πολλής προσοχής και μελέτης η κίνησις αυτή.
Σήμερα όμως,
ύστερα από τη μακροχρόνιο εξαντλητική ανεργία το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού
κόσμου, όπως κατεβλήθηκε σωματικά έτσι ξέπεσε και ψυχικά κάθε του δυναμικότης…
Η πείνα ως
ένα ωρισμένο σημείο φαίνεται πως ρίχνει σοβαρά την επαναστατικότητα και τον
ενθουσιασμό των μαζών για μια οργανωμένη δράσι και γεννά την μοιρολατρία. Γιατί
δεν εξηγείται διαφορετικά, για μένα, η τόση παθητικότης και κατάπτωσις του
εργατικού κόσμου της πόλης και της περιφερείας μας…
Δεχθείτε τους
φιλικούς χαιρετισμούς μου.
Με θαυμασμό
και εκτίμηση
Γ. Σεβαστέ
μου κ. Καζαντζάκη
Δοκίμασα
μεγάλη χαρά και εξαιρετικήν ευχαρίστησιν όταν πήρα το γράμμα Σας και είδα πως
δεν μ’ εξεχάσατε…
Αν στα έργα
Σας βρίσκω συνήθως την τέλεια έκφρασι πολλών υποτυπωδών και αδιαμορφώτων ιδεών
μου στο άτομο Σας βρήκα τον άνθρωπο που με ευχαρίστησι κ’ ικανοποίησι δέχθηκα
την επίδρασί του στην εξέλιξι των ιδεών και του χαρακτήρος μου…
Με αληθινή
συγκίνησι και βαθειά θλίψι έμαθα ότι εχάσατε αγαπημένο πρόσωπο.
Φαντάζομαι
πως πρόκειται για … την Διδα Ελ. Σαμίου…
Δεν είδα να
κυκλοφορή στη πόλι μας ο «Κύκλος». Τώρα που έμαθα ότι έχει δικά Σας έργα θα
φροντίσω να τον προμηθευθώ…
Δεν βρίσκω
λόγια να Σας ευχαριστήσω για την ευγενικιά Σας προσφορά προς την Εφημερίδα μας.
Είναι
εξαιρετική τιμή γι αυτήν να δημοσιεύη άρθρα Σας.
Φαντάζομαι
από τώρα πως θάναι κάτι παρόμοια με τα γράμματα Σας προς την γυναίκα Σας από τη
Γερμανία που διάβαζα άλλοτε στο Νουμά.
Γι’ αυτό με
ανυπομονησία τα περιμένω.
Εσώκλειστο θα
βρήτε το γράμμα [της εφημερίδας] που ζητήσατε.
Συνεννοήθηκα
χθες τηλεφωνικώς με την «Progrès» η οποία με μεγάλη της χαρά δέχτηκε.
Θα σας γράψει κατ’ ευθείαν.
Ελπίζω σήμερα
ή αύριο να έχω τελειώσει και με το «Φως» της Θεσσαλονίκης. Συνεργαζόμεθα με την
«Μακεδονία» της Θ/νίκης, αλλά αυτή είναι εφημερίς αντισημιτική και νομίζω πως
δεν θα ήτο η κατάλληλη.
Η Θεσσαλία
εξακολουθεί να βγαίνη στο Βόλο.
Θα Σας
παρακαλέσω κ. Καζαντζάκη, αν Σας είναι εύκολο να ταχυδρομείτε, αν πρόκειται να
είναι τα ίδια άρθρα, 2 μέρες αργότερα το φάκελλο για τη Θ/νίκη γιατί σε μας θα
φθάνουν 1-2 μέρες αργότερα τα γράμματά Σας και επειδή κυκλοφορούν φύλλα της
Θ/νίκης και στη Καβάλλα, υπάρχει φόβος να νομίσουν μερικοί ότι τα άρθρα Σας δεν
στέλνονται κατ’ ευθείαν σ’ εμάς, αλλά ότι τα αναδημοσιεύουμε από αυτά [των
εφημερίδων της Θεσσαλονίκης]. Δεν πρόκειται να δημιουργηθεί το ίδιο ζήτημα για
τα φύλλα της Θ/νίκης γιατί εμείς δεν κυκλοφορούμε εκεί. Είναι μία καθαρώς
τεχνική λεπτομέρεια την οποίαν εθεώρησα
καλόν να σας την αναφέρω για να την προσέξετε [;], αν θέλετε…
Με μεγάλην
εκτίμησι, σεβασμόν και αγάπη
 |
| Εικόνα 4: Ο Ν. Καζαντζάκης με τον Π. Πρεβελάκη στην Αίγινα. |
 |
| Εικόνα 5: Το πλοίο των Εμπειρίκων "Πατρίς ΙΙ" |
Σημειώσεις
1. Ο Νικόλαος Πάτρας γεννήθηκε στην Καβάλα το 1905, τελείωσε εκεί την Δημοσία Εμπορική Σχολή και το 1937 πήρε το πτυχίο της Ανωτάτης Σχολής Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών Αθηνών. Αργότερα, έλαβε το πτυχίο της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναγορεύτηκε διδάκτορας στην ίδια Σχολή και το 1946 τυπώθηκε η διδακτορική του διατριβή. Από το 1935 δημοσιεύει στον τύπο της Καβάλας οικονομικά άρθρα και, σε συνέχειες, κείμενο για την τοπική οικονομική ιστορία. Στον πόλεμο επιστρατεύεται ως αξιωματικός και υπηρετεί μέχρι την κατάρρευση του μετώπου. Στην Κατοχή συνδέεται με τον Γ. Παπανδρέου και το 1945 διορίζεται Νομάρχης Κιλκίς, θέση στην οποία παρέμεινε έξη μήνες. Επιστρέφει στην Καβάλα το έτος 1947 και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος στην Καπνεμπορική Εταιρία Μοσκώφ. Από το 1951 δημοσιεύει μελέτες και εκδίδει βιβλία κυρίως για τα καπνά, την καπνική πολιτική και τον συνεργατισμό. Το 1955 εγκαθίσταται στην Θεσσαλονίκη και στις εκλογές του 1956 θέτει υποψηφιότητα με το κόμμα του Γ. Παπανδρέου στο νομό Κιλκίς. Στην Θεσσαλονίκη συνεχίζει να εργάζεται στην Εταιρία Μοσκώφ (έως το 1976) ενώ το 1968 εκλέγεται υφηγητής στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης.
2. α. «Το βιβλίο για τη Ρουσία» της πρώτης επιστολής είναι το Toda – Raba, το οποίο κυκλοφόρησε πρώτη φορά, με περικοπές, στο περιοδικό “Revue des Vivants» [1931] και επρόκειτο να εκδοθεί από τον οίκο Fourcade. Στο βιβλίο του Πρεβελάκη (Τετρακόσια γράμματα…, Αθήνα, 1965) υπάρχουν αρκετές αναφορές για την τύχη του βιβλίου και του εκδοτικού οίκου. Τελικά το βιβλίο εκδόθηκε σε ολλανδική μετάφραση το 1933 και στα ελληνικά, μεταφρασμένο από τον Γιάννη Μαγκλή, το 1956.
β. Στην επιστολή αριθ. 2, ο Κ. γράφει: «Έχασα αγαπημένους ανθρώπους» και εννοεί τους γονείς του, οι οποίοι πέθαναν το προηγούμενο έτος, 1932. Ο Πάτρας θεωρεί ότι με την φράση αυτή ο συγγραφέας αναφέρεται στην Ελένη Σαμίου και στην απάντησή του αισθάνεται την ανάγκη να γράψει μερικές γραμμές για εκείνη, καθώς την είχε γνωρίσει μαζί με τον συγγραφέα. Ο Κ. επανέρχεται στην επόμενη επιστολή του και διευκρινίζει ότι δεν πρόκειται για την Ε. Σαμίου, χωρίς όμως και αυτή την φορά να ονομάσει τους «αγαπημένους του ανθρώπους».
γ. Στην τελευταία επιστολή φαίνεται συνοπτικά η πολιτική και ιδεολογική θέση του συγγραφέα και η στάση του απέναντι στον «φασισμό» και τους «μπολσεβίκους», διατυπωμένη μάλιστα με ακραίο τρόπο. Τρία χρόνια αργότερα δημοσιεύεται στην Καθημερινή το γνωστό άρθρο του Κ. «Ο φόβος και η πείνα», με το οποίο θα προσπαθήσει να εξηγήσει αναλυτικά τις θέσεις του και να διευκρινίσει όσα κατά την γνώμη του δεν απέδωσε με ακρίβεια στο κείμενό του ο Κ. Μπαστιάς: «Νίκος Καζαντζάκης, ο ερημίτης της Αίγινας» που δημοσιεύτηκε στην ίδια εφημερίδα λίγες μέρες ενωρίτερα. Τα δύο αυτά δημοσιεύματα, το άρθρο του Κ. και το κείμενο του Κωστή Μπαστιά, υπάρχουν σε αποκόμματα στο υλικό του Πάτρα με υπογραμμισμένα τα χωρία που τον ενδιέφεραν περισσότερο.
3. Στο βιβλίο του Πρεβελάκη υπάρχουν δύο αναφορές του Κ. για τον Πάτρα. Η πρώτη: στην επιστολή 172 (Μαδρίτη, 6 Φλεβάρη 1933), ο Κ. σημειώνει: « Έχω ανάγκη κι από μια εφημερίδα της Θεσσαλονίκης κι έγραψα σ’ ένα φίλο˙ να δούμε. Ίσως να γράψω απευτείας στην Progres (υπάρχει ακόμα;), γιατί είναι οβραίικη κι ενδιαφέρονται για την Ισπανία». Ο φίλος που αναφέρεται είναι ο Πάτρας, καθώς η επιστολή που του στέλνει ο Κ. από την Μαδρίτη με το θέμα αυτό είναι γραμμένη λίγες μόνον ημέρες ενωρίτερα, στις 28 Ιανουαρίου. Η δεύτερη αναφορά: στην επιστολή 186 (Αίγινα, 20-10-33), ο Κ. γράφει: «Ο Πάτρας και η Υπατία Σας χαιρετούν» [από την δεύτερη επίσκεψη του Πάτρα στην Αίγινα]. Ο Πρεβελάκης σημειώνει, σε υποσημείωση της επιστολής, για τον Πάτρα: «Νέος τότε φοιτητής που επισκεπτόνταν καμιά φορά τον Κ.». Η φράση αυτή φαίνεται άστοχη, γραμμένη μάλιστα μετά από τρεις δεκαετίες, σε ό,τι αφορά την σχέση του Πάτρα με τον Καζαντζάκη, αλλά και την προσωπική διαδρομή του Πάτρα.
4. Στον καθημερινό Κήρυκα και στο φύλλο της 20ης Μαΐου 1933 δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, εντός πλαισίου, αγγελία για την έναρξη της δημοσιεύσεως, από την επομένη ημέρα, σειράς άρθρων «του γνωστού ποιητού και λογίου» Ν. Κ. Στην δεύτερη σελίδα του ίδιου φύλλου δημοσιεύεται το «προεισαγωγικό» κείμενο: «Μεγάλες φυσιογνωμίες: Νίκος Καζαντζάκης. Πρόχειρο σημείωμα». Στο τέλος σημειώνονται τα αρχικά Χ.Π. Ίσως πρόκειται για τυπογραφικό λάθος (το γράμμα Χ. αντί του Ν.) αλλά μπορεί, όπως πιστεύω, να έγραψαν το κείμενο δύο συντάκτες: ο Πάτρας (Π.) και ο Χ. Από το επόμενο φύλλο της Κυριακής, 21 Μαΐου 1933 έως και το φύλλο της 30ης Μαΐου 1933 (σύνολον 8 φύλλα), και κάτω από τον γενικό υπέρτιτλο «Η σημερινή Ισπανία», δημοσιεύονται πρωτοσέλιδα τα τέσσερα άρθρα του Ν. Καζαντζάκη: Η συνεργασία σοσιαλιστών και δημοκρατών, Το εργατικό ζήτημα της Ισπανίας, Το αγροτικό ζήτημα της Ισπανίας, Μανουέλ Αθάνια [Πρωθυπουργός]. Ο Πάτρας μάλιστα χρησιμοποιεί ως πρόλογο των άρθρων απόσπασμα της επιστολής που έλαβε από τον Καζαντζάκη («Πέντε μήνες τώρα βρίσκομαι στη Μαδρίτη…πώς δουλέβει εδώ η Δημοκρατία να φωτίση και ν’ αλαφρώσει τη μάζα»). Η αποστολή από τον Κ. των κειμένων για την Ισπανία αποκλειστικά στον Κήρυκα δείχνει να είναι και μία χειρονομία γενναιοδωρίας και εμπιστοσύνης προς τον Πάτρα.
5. Αντέγραψα τις επιστολές όπως ακριβώς έχουν γραφεί, τηρώντας πιστά την γλώσσα και την ορθογραφία τους˙ ετόνισα μόνον τις χωρίς τόνο λέξεις στις επιστολές του Κ.
Ευχαριστώ θερμά τον ιδρυτή του Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας κύριο Ν. Ρουδομέτωφ, ο οποίος είχε την καλοσύνη να μου στείλει φωτοτυπίες των φύλλων του Κήρυκος με τα δημοσιευμένα κείμενα του Καζαντζάκη και τον κ. Αντ. Λεβέντη από το Ίδρυμα «Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη» για την χρήσιμη πληροφορία που μου έδωσε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου