[Θεσσαλoνίκη, Εβραίοι 16 * Thessaloniki, Jews 16]: parva iudaica thessalonicensia XVΙ. Επιβιώνοντας από το Ολοκαύτωμα: Πώς το Σπήλαιο Γρεβενών έκρυψε 40 Εβραίους της Θεσσαλονίκης * Surviving the Holocaust: How the Greek Village Spileon, Grevena, Hid Forty Jews from Thessaloniki.

Εικόνα 1. Η πλατεία του χωριού Σπήλαιον Γρεβενών, 1938. Η φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο του κ. Σάκη Πέτρου και την χρησιμοποιώ με την μεσολάβηση του κ. Βαγγέλη Νικόπουλου 

Ι. Η διάσωση των Εβραίων του Σπηλαίου Γρεβενών

Στην ορεινή κωμόπολη Σωχός του νομού Θεσσαλονίκης (κοινότητα κατά το διάστημα 1917-1947) υπηρέτησε κατά την διάρκεια της κατοχής  ως διευθυντής της υπηρεσίας των ΤΤΤ ο Ηλίας Ερρέρα. Μαζί του έφερε από τη Θεσσαλονίκη τους γονείς του Σολομών και Λούνα και την μικρότερη από τα 6 αδέλφια του, την ανύπαντρη τότε Λουκία Ερρέρα. Στο Σωχό το ίδιο διάστημα έμεναν και 3-4 ακόμη οικογένειες Eβραίων από τη Θεσσαλονίκη. Στο τέλος Απριλίου του 1943 η Υποδιοίκησις Χωροφυλακής Σωχού έλαβε διαταγή από την Διοίκηση της Θεσσαλονίκης να συγκεντρώσει τις οικογένειες των Eβραίων που διέμεναν προσωρινά στο Σωχό και να τις οδηγήσει στη Θεσσαλονίκη. Από την συνάντηση του  Μοιράρχου Διοικητή της Υποδιοικήσεως Σωχού και του εκπροσώπου του ΕΑΜ της κωμοπόλεως (η οποία έγινε με πρωτοβουλία του πρώτου)   προέκυψε η παρακάτω “συμφωνία”: το ΕΑΜ έκρυψε και έσωσε την οικογένεια  Ερρέρα ενώ οι άλλες  οικογένειες συγκεντρώθηκαν από την Χωροφυλακή και οδηγήθηκαν στη Θεσσαλονίκη για να επιβιβασθούν, και αυτές, στα τραίνα  μαζί με τις χιλιάδες των ομοθρήσκων τους. Από αυτή τη δημοσιευμένη πληροφορία προκύπτει το ερώτημα: άραγε, πόσοι άμαχοι Εβραίοι κρύφτηκαν στην περιοχή της Μακεδονίας και ποια ήταν η τύχη τους; 

Μελετώντας την κατοχική διαδρομή του Ηλία Ερρέρα εντόπισα ακόμη δύο περιπτώσεις κατά τις οποίες χριστιανοί πολίτες έκρυψαν και φρόντισαν  διωκομένους αμάχους Εβραίους. Η πρώτη από αυτές άγνωστη και η δεύτερη, η σπουδαιότερη, μη επαρκώς γνωστή.   

Η πρώτη: Ο συνάδελφος παλαιοπώλης Κυριάκος Αλμετίδης, που γεννήθηκε το 1937, με πληροφόρησε ότι στο χωριό του, το Μεταλλικό [Γιάννες] Κιλκίς, ο θείος του Σάββας Αλμετίδης κατά τη διάρκεια της Κατοχής έκρυψε στο σπίτι του και έσωσε δύο νέες Εβραίες από τη Θεσσαλονίκη.

Η δεύτερη: Μία πληροφορία με ιδιαίτερο βάρος έφερε (εκ νέου)  στη δημοσιότητα ο κ. Ιωάννης Χρ. Πέτρου, ο οποίος σε κείμενό του¹ που αναρτήθηκε πρόσφατα στο διαδίκτυο γράφει ότι στο χωριό του, το δυσπρόσιτο Σπήλαιο Γρεβενών, κατά τη διάρκεια της Κατοχής κρύφτηκαν και σώθηκαν «περίπου 40 Ισραηλίτες».  Τις δύο αυτές μαρτυρίες χρησιμοποίησα ως «υποσημειώσεις»² στο κείμενο για τον Ηλία Ερρέρα αλλά θεωρώ ότι έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον η κάθε μία χωριστά, κυρίως αυτή του κ. Πέτρου καθώς ο συγγραφέας κάνει λόγο για έναν τόσο σημαντικό  αριθμό Εβραίων οι οποίοι φιλοξενήθηκαν με ασφαλή τρόπο από τους κατοίκους του χωριού  για διάστημα ενός περίπου έτους. Στις ημέρες μάλιστα του φοβερού κινδύνου, τον Ιούλιο του 1944, τους προστάτευσαν οι χωρικοί με επικεφαλής τον παπά Χρήστο Πέτρου και τελικώς επέζησαν όλοι, εκτός μιας νέας Εβραίας, νοσοκόμας του ΕΛΑΣ. Για την δεύτερη αυτή περίπτωση επανέρχομαι σήμερα και παρουσιάζω, κυρίως, όσα στοιχεία κατέστη δυνατόν να αποκομίσω από τις συζητήσεις που είχα με δύο κατοίκους του Σπηλαίου οι οποίοι έζησαν τα γεγονότα της Κατοχής, τους κυρίους Ιωάννη Χρ. Πέτρου και Πέτρο Ζαρκογιάννη.

Ο κ. Πέτρου στο κείμενό του σημειώνει ότι η οικογένειά του (οικογένεια του πατρός του, ιερέα Χρήστου Πέτρου) στο χωριό Σπήλαιο Γρεβενών, φιλοξένησε, φρόντισε και έκρυψε από το φθινόπωρο του 1943 έως τον Ιούλιο του 1944 την τετραμελή οικογένεια του Ρ. Αμπαστάδο από τη Θεσσαλονίκη. Οι Αμπαστάδο ήταν μία από τις περίπου οκτώ  εβραϊκές  οικογένειες που ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη και διέμειναν στο Σπήλαιο, η απόκρημνη θέση του οποίου προσφέρονταν για την απόκρυψη αυτών των διωκομένων ανθρώπων. Οι υπόλοιπες εβραϊκές οικογένειες φιλοξενήθηκαν σε σπίτια συγχωριανών του παπά Χρήστου και όσες φορές χρειάστηκε, μερικές από αυτές, βρήκαν στέγη στους χώρους της  Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου, της Μονής του Σπηλαίου, ενός σπουδαίου  κτίσματος του 17^ου αιώνος. Από το φθινόπωρο του 1943 έως τα γεγονότα του Ιουλίου του 1944 η περιοχή του Σπηλαίου ουσιαστικά αποτελούσε μέρος της Ελεύθερης Ελλάδας, περιλαμβάνονταν στις περιοχές εκείνες οι οποίες έμεναν ελεύθερες, απαλλαγμένες από την  μόνιμη παρουσία των κατοχικών δυνάμεων. Αυτή η ιδιαιτερότητα επέτρεπε στους Εβραίους  άνδρες του Σπηλαίου να κινούνται στην ευρύτερη περιοχή των Γρεβενών και να εξασκούν το επάγγελμα του μικρεμπόρου, μία δυνατότητα εργασίας απαραίτητη για την επιβίωση τους, την μόνη άλλωστε που τους παρείχε εκείνος ο τόπος των γεωργών και των ποιμένων· αυτή την απασχόληση εξάλλου  οι ίδιοι γνώριζαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Τον Ιούλιο του 1944 γερμανικές δυνάμεις προέβησαν σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην ευρύτερη περιοχή ενώ στις 8 Ιουλίου δύο διμοιρίες εισήλθαν στο Σπήλαιο και το απόγευμα της 9ης Ιουλίου έκαψαν τα 95 από τα 160 σπίτια του χωριού. Όλοι οι κάτοικοι έφυγαν προηγουμένως (στις 6 Ιουλίου) και κρύφτηκαν σε κατάλληλα μέρη. Φυσικά, κρύφτηκαν και οι Εβραίοι: «Συγχρόνως, υποδείξαμε και ασφαλές κρησφύγετο στους Ισραηλίτες φιλοξενουμένους του χωριού», γράφει ο Πέτρου. Ποια ήταν η τύχη τους; Ο συγγραφέας διευκρινίζει σχετικώς: «Διεσώθησαν επίσης και οι άνδρες του Νοσοκομείου στον λάκκο του Χότζα, καθώς και όλοι οι περίπου 40 Ισραηλίτες, κρυμμένοι κάπου στη θέση Σταυρός ‒ εμείς είμαστε κρυμμένοι απέναντι και ήταν στο οπτικό μας πεδίο». Ο συγγραφέας ήταν 13 ετών, όταν συνέβησαν όσα καταγράφει. Το θέμα του κειμένου είναι η διάσωση των κειμηλίων της μονής Ζάβορδας, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται και το Λεξικόν του Φωτίου - ο Πέτρου παρεμπιπτόντως αναφέρεται στην παρουσία των εβραϊκών οικογενειών στο Σπήλαιο  και στη οριστική διάσωσή τους με το τέλος της Κατοχής. Τα κειμήλια στα οποία αναφέρεται ο συγγραφέας στο κείμενό του  εσώθησαν, παραλλήλως όμως εσώθησαν και  οι πολύτιμες οικογένειες των εβραίων ικετών. Η πληροφορία αυτή, θεωρώ ότι είναι σοβαρή, μολονότι ο αριθμός 40 των διασωθέντων Εβραίων μοιάζει, εκ πρώτης όψεως, υπερβολικός. Μία οικογένεια Εβραίων για να δραπετεύσει εκείνη την εποχή  από τη Θεσσαλονίκη και να φθάσει έως το Σπήλαιο θα έπρεπε να ήταν απολύτως αποφασισμένη, έτοιμη να διακινδυνεύσει τις ζωές όλων των μελών της προκειμένου να αποφύγει την εκτόπιση «προς την Κρακοβία» και, συγχρόνως, ικανή  να πορευθεί, για πρώτη φορά, αποκομμένη από το σύνολο των ομοθρήσκων της.

Είχα τελειώσει το κείμενο για τον Ηλία Ερρέρα και τις υποσημειώσεις, όταν τυχαίως έμαθα ότι  η οικογένειά της  φίλης Αντριάνας Κιτσούλη  κατάγεται από το Σπήλαιο Γρεβενών. Τα άλλα έγιναν εύκολα. Πρώτα, συνομίλησα στο τηλέφωνο με τον παππού της, τον κ. Πέτρο Ζαρκογιάννη, ο οποίος γεννήθηκε στο Σπήλαιο το 1927 και εξακολουθεί να διαμένει εκεί κατά τους καλοκαιρινούς μήνες κάθε έτους. Ο Ζαρκογιάννης ήταν έφηβος το 1944 και έμενε με την οικογένειά του και με άλλες, περισσότερες από 15, οικογένειες συγχωριανών του, στη θέση Καλύβια - τοποθεσία ευρισκομένη σε απόσταση δύο ωρών πεζοπορίας από το Σπήλαιο. Στα Καλύβια υπήρχαν τα ποτιστικά κτήματα, οι αποθήκες και οι στάνες των παραπάνω οικογενειών. Επειδή μάλιστα η απόσταση από το Σπήλαιο ήταν μεγάλη, οι γεωργοκτηνοτρόφοι ιδιοκτήτες διέμεναν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου σε αυτή την περιοχή για να είναι κοντά στις καλλιέργειες και στα ζώα τους. Ο κ. Ζαρκογιάννης επομένως, έχει άμεση αντίληψη όσων συνέβησαν τον Ιούλιο του 1944, ο ίδιος μάλιστα συνελήφθη από τους Γερμανούς και σώθηκε, επειδή τόλμησε να αποδράσει και, βεβαίως, επειδή γνώριζε πολύ καλά την περιοχή. Θυμάται, ότι στη θέση Καλύβια τότε κρύφτηκαν και σώθηκαν δύο ισραηλιτικές οικογένειες  και μαζί με αυτές, δύο εβραιόπαιδες επιπλέον, δεκατεσσάρων-δεκαπέντε ετών ο καθένας. Περισσότερα στοιχεία δεν γνωρίζει γι’ αυτούς, άλλωστε δεν ήξερε  ακόμη και εκείνον το καιρό, καθώς όλα όσα συνέβησαν τότε δεν του επέτρεψαν να έχει ακριβή εικόνα για τα ονόματα και τις ιδιότητες των διωκομένων αμάχων Εβραίων. Μέσω του κ. Ζαρκογιάννη ήρθα σε τηλεφωνική επαφή και με τον κ. Ιωάννη Πέτρου, ο οποίος πρώτος έγραψε για την παρουσία των εβραϊκών οικογενειών στο χωριό τους, το Σπήλαιο.

Η οικογένεια Αμπαστάδο, η οποία φιλοξενήθηκε στο πατρικό του, στο σπίτι του παπά Χρήστου Πέτρου, «οι δικοί μας εβραίοι», όπως τους απεκάλεσε χαρακτηριστικά στην επικοινωνία μας, ήταν τετραμελής. Αποτελούνταν από τους  γονείς και δύο τέκνα – ένα αγόρι και ένα κορίτσι. Ο κ. Πέτρου σήμερα θυμάται εύκολα τα χριστιανικά μικρά  ονόματα τα οποία έφεραν κατά το διάστημα της παραμονής τους στο Σπήλαιο οι Αμπαστάδο και αμυδρώς τα εβραϊκά του κάθε μέλους της οικογενείας. Είναι βέβαιος για το όνομα Εσθήρ της μητέρας, την οποία απεκάλεσαν Μαρία και της κόρης Εβελίν την οποία είπαν Ελένη.   Στο πατέρα, τον Ρομπίνιο, έδωσαν το όνομα Νίκος και τον γιο ονόμασαν Μόδη. Η οικογένεια Πέτρου και η οικογένεια Αμπαστάδο διατήρησαν σχέσεις και μετά τον πόλεμο: ο κ. Ιωάννης Πέτρου σπούδασε διδάσκαλος στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1949-1951 και ως εκ τούτου, επισκεπτόταν συχνά τον πατέρα Αμπαστάδο, στο κατάστημά του στην πλατεία Εμπορίου 5 και την οικογένεια στην κατοικία τους, στην περιοχή στην οποία είναι σήμερα το Θεαγένειο. Επειδή μάλιστα στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου η οικογένεια του παπαΧρήστου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Σπήλαιο και να καταφύγει στα Γρεβενά, οι Αμπαστάδο τους προσκάλεσαν να έλθουν στη Θεσσαλονίκη και να μείνουν φιλοξενούμενοι κοντά τους για όσο διάστημα θα χρειαζόταν, μέχρι να λήξει ο εμφύλιος πόλεμος. Ο παπά Χρήστος δεν το απεφάσισε καθώς είχαν ήδη τακτοποιηθεί στα Γρεβενά και, όπως έλεγε, δεν υπήρχε λόγος με την παρουσία τους να επιβαρύνουν τους Αμπαστάδο στη Θεσσαλονίκη. Ίσως, ο σημαντικότερος λόγος ήταν ότι δεν ήθελε να απομακρυνθεί περισσότερο από την περιοχή και την ενορία του. 

Ο κ. Πέτρου είναι βέβαιος ότι οι Ισραηλίτες οι οποίοι φιλοξενήθηκαν στο Σπήλαιο ήταν 40 άτομα και σώθηκαν όλα, εκτός από μία νέα γυναίκα, η οποία υπηρετούσε ως νοσοκόμα στον ΕΛΑΣ. Ανάμεσα σε αυτά τα 40 άτομα υπολογίζει και τα μέλη των δύο οικογενειών μαζί με τους δύο νεαρούς – τους Εβραίους στη θέση Καλύβια - για τους οποίους μου μίλησε προηγουμένως ο κ. Ζαρκογιάννης.

Πώς όμως έφθασαν οι Εβραίοι στο Σπήλαιο και ποια ήταν η διαδρομή που ακολούθησαν, όταν δραπέτευσαν από την Θεσσαλονίκη και τα γκέτο; Τέλος, ποιος ή ποιοι τους βοήθησαν προκειμένου να επιτύχουν τον σκοπό τους; Οι εβραϊκές οικογένειες, σύμφωνα με την αφήγηση του κ. Πέτρου,  μετακινήθηκαν πεζοπορώντας στα μονοπάτια των ορεινών χώρων στους οποίους είχαν αναπτυχθεί τα τμήματα της Χης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Προστατεύτηκαν από τα ανταρτικά τμήματα και με την κάλυψη αυτών έφθασαν από την Θεσσαλονίκη μέσω Ολύμπου και Πιερίων στα Γρεβενά, στα οποία παρέμειναν για μερικές ημέρες. Από τα Γρεβενά προωθήθηκαν για λόγους μεγαλυτέρας ασφαλείας στο απρόσιτο Σπήλαιο. Χρειάστηκαν χρόνο μερικών μηνών οι οικογένειες των Εβραίων, προκειμένου να διαφύγουν την Άνοιξη του 1943 από τη Θεσσαλονίκη  και να φτάσουν στο Σπήλαιο το Φθινόπωρο του ιδίου έτους.  

Δεν είναι αυτή η πρώτη φορά που ο κ. Πέτρου γράφει για το γεγονός της παρουσίας των αμάχων Εβραίων στο χωριό του. Το 1997 στα Δυτικομακεδονικά Γράμματα δημοσίευσε το κείμενο «Το χωριό Σπήλαιο Γρεβενών»³ στο οποίο αναφέρεται εντελώς συνοπτικά και σε όσα γεγονότα συνέβησαν στο χωριό κατά την περίοδο της κατοχής. Γράφει για το θέμα των Εβραίων: «Περί το Φθινόπωρο του ιδίου έτους [1943] φτάνουν στο χωριό τμήματα της 10^ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ Πιερίων λόγω των Γερμανικών στρατιωτικών επιχειρήσεων εναντίον των και σε λίγο τμήματα του αρχηγείου της με το νοσοκομείο τραυματιών κλπ. αρρώστων. Επίσης περί τους σαράντα Ισραηλίτες από τη Θεσσαλονίκη βρίσκουν εδώ καταφύγιο. Όλον τον χειμώνα παραμένουν στο χωριό, οι δε κάτοικοι τους προσφέρουν κάθε σχετική βοήθεια για την επιβίωσή τους.»⁴. Τον Ιούλιο του 1944 στο Σπήλαιο, εκτός των μονίμων κατοίκων του, ευρέθησαν οι 40 Ισραηλίτες, οι 150 περίπου άνδρες της συμμαχικής αποστολής Μέσης Ανατολής (Καΐρου), το νοσοκομείο της Χης Μεραρχίας καθώς  και το αρχείο της Ιεράς Μονής Ζάβορδας με όλα τα κειμήλιά του. Όλα αυτά, άνθρωποι και ιερά αντικείμενα, έπρεπε να κρυφτούν και να εξασφαλιστούν όταν κατά το πρώτο δεκαπενθήμερο του μηνός οι Γερμανοί προέβησαν σε εκτεταμένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.   Ο κ. Πέτρου διευκρινίζει: «Τα κειμήλια τοποθετούνται σε κατάλληλο χώρο. Οι τραυματίες, οι Ισραηλίτες και οι της συμμαχικής αποστολής λουφάζουν στα κρησφύγετα που τους υποδείχθηκαν. Η επιχείρηση γίνεται και τα κειμήλια, οι Ισραηλίτες, οι τραυματίες και οι 150 της συμμαχικής αποστολής σώζονται όλοι στο ακέραιον.»⁵.  Ευτυχώς, αυτή την φορά όλοι και όλα εσώθησαν «στο ακέραιον».

Νομίζω, ότι αξίζει να συμπληρώσω και τον τρόπο με τον οποίο, σύμφωνα με την αφήγηση του κ. Πέτρου, κρύφτηκαν οι Εβραίοι όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην περιοχή του Σπηλαίου. Ο παπά Χρήστος έστειλε τον Κωνσταντίνο Βαβρίτσα, αδελφό της πρεσβυτέρας του, να οδηγήσει τους Αμπαστάδο σε μία σπηλιά της περιοχής, στην ασφαλέστερη κρυψώνα, στην οποία, εάν ήταν διαφορετικά τα πράγματα, θα κρυβόταν ο ίδιος ο παπάς με την οικογένειά του. Προτίμησε δηλαδή να τακτοποιήσει σε ασφαλέστερο μέρος τους «Εβραίους του», από εκείνο στο οποίο κρύφτηκε ο ίδιος και η οικογένειά του. Στους υπολοίπους, επικεφαλής των οποίων ήταν «κάποιος Μεντές» ο παπάς, αφού τους έδωσε «ψωμί, τυρί και τρεις-τέσσερες γκαζοτενεκέδες νερό», έβαλε το μπαστούνι του ανάμεσα σε δύο κλαδιά, σημάδεψε ένα συγκεκριμένο σημείο και έδειξε σε έναν από τους Εβραίους, που ήξερε από όπλα και σημάδι, το μέρος ακριβώς εκείνο στο οποίο έπρεπε να κρυφτούν. Εκεί κρυφτήκανε και σωθήκανε όλοι, εκτός από την νέα Εβραία νοσοκόμα.

Νοσοκόμες στον ΕΛΑΣ ήταν οι δύο Εβραίες, η Φανή και η Κατίνα. Η Κατίνα ακολούθησε τους τραυματίες του Νοσοκομείου, κρύφτηκε μαζί με αυτούς  στο μέρος που τους υπέδειξε ο ιερέας και σώθηκε. Η Φανή έμεινε κοντά στον Κωνσταντίνο  Υψηλάντη για να τον φροντίζει, επειδή ο τελευταίος ήταν σοβαρά άρρωστος από υγρά πλευρίτιδα. Οι δυο τους μαζί με  δύο τρεις αντάρτες συνοδούς  κρύφτηκαν σε διαφορετικό μέρος, χωριστά από τους άλλους τραυματίες του νοσοκομείου.  Δυστυχώς, αυτούς τους εντόπισαν οι Γερμανοί και τους κύκλωσαν. Η Φανή βγήκε μπροστά και τους μίλησε στα γερμανικά. Οι στρατιώτες πλησίασαν, την πυροβόλησαν από μικρή απόσταση και την σκότωσαν,  μαζί με αυτήν χτύπησαν και σκότωσαν τον άρρωστο Υψηλάντη ενώ οι συνοδοί διέφυγαν και γλύτωσαν. Αυτοί οι τελευταίοι, αργότερα, αφηγήθηκαν στους Σπηλαιώτες τον τρόπο με τον οποίον διαδραματίστηκαν τα γεγονότα.

Ο καπετάνιος της Xης Μεραρχίας Σαράντης Πρωτόπαπας - Κικίτσας στο βιβλίο του⁶ ενισχύει πολλαπλώς την μαρτυρία του κ. Πέτρου. Σύμφωνα με διαταγή της ΚΕ του ΕΛΑΣ τα τμήματα των ανταρτών, τον Απρίλιο του 1943, διετάχθησαν να αφήσουν τα Πιέρια και τον Όλυμπο και να μετακινηθούν προς την Πίνδο. Στα Πιέρια οι αντάρτες θα επέστρεφαν μετά από έξι ολόκληρους μήνες, τον Οκτώβριο του 1943. Στο κεφάλαιο με τον ενδεικτικό  τίτλο «Μετακίνηση έξω από τα Πιέρια» ο Κικίτσας γράφει: «Εμπροσθοφυλακή ήταν το Σώμα της διοίκησης. Στη μέση το Σώμα του Τασιού με τα γυναικόπαιδα, τραυματίες, άρρωστους. Ακολουθούσε το Σώμα με το Βούρο και με ογδόντα περίπου άοπλους Εβραίους, που μας είχε στείλει η οργάνωση Θεσσαλονίκης να τους προστατέψουμε. Τη φάλαγγα την έκλεισαν τα συγκροτήματα Β. Ολύμπου και οι ομάδες δράσης των χωριών»⁷. Η πληροφορία αυτή εξηγεί επαρκώς τη δυνατότητα των αναφερομένων Εβραίων  να μετακινηθούν από τη Θεσσαλονίκη και να φτάσουν έως το Σπήλαιο: αρχικώς, προκειμένου να διαφύγουν οι Εβραίοι από την Θεσσαλονίκη τους πρώτους μήνες του 1943,  απαιτείτο  η διαμεσολάβηση ενός συνδέσμου - μέλους της οργανώσεως  του ΕΑΜ και εν συνεχεία, για  να καταστεί δυνατόν το επόμενο διάστημα να  σταθούν ασφαλείς στο βουνό, ήταν απαραίτητο να κινούνται και να σταθμεύουν υπό την μόνιμη προστασία των  ανταρτικών τμημάτων του ΕΛΑΣ (στα Πιέρια και το Βέρμιο), μέχρις ότου οι 40 από αυτούς   προωθηθούν και εγκατασταθούν στο Σπήλαιο, στις αρχές περίπου  του φθινοπώρου του ιδίου έτους.  Ο κ. Πέτρου στις αναμνήσεις του αναφέρει τον αξιωματικό του ΕΛΑΣ Κωνσταντίνο Υψηλάντη, και ο Κικίτσας επιβεβαιώνει το όνομα, σημειώνοντας σχετικώς: «Τις μέρες αυτές [Ιανουάριος ’43]  το Σώμα ενισχύθηκε με αρκετούς αξιωματικούς που έφτασαν από την Κατερίνη: Ο έφεδρος ανθυπίλαρχος Ψωμιάδης Κώστας (Υψηλάντης)…»⁸.  Ακόμη, για το νοσοκομείο της Μεραρχίας στο Σπήλαιο,  γράφει ο ίδιος: «Στις μεγάλες επιχειρήσεις στη Β. Πίνδο τον Ιούλη 1944, ο γιατρός Λάζαρος Κοτρόπουλος, η προϊσταμένη Μαρίκα Ψαριανού και η αδελφή χειρουργείου Χρυσοχοΐδου Ελένη με την ψυχραιμία τους διέσωσαν τους τραυματίες και αρρώστους του ορεινού νοσοκομείου στο Σπήλαιο Γρεβενών, αλλά και πολλά γυναικόπαιδα. Οι Γερμανοί κύκλωσαν τα γύρω του Σπηλαίου. Ο χειρούργος Περρής Παναγιώτης και η νοσοκόμα Περρή Ελένη πιάστηκαν αιχμάλωτοι μαζί με άλλους 12 ασθενείς. Δεν έδωσαν καμιά πληροφορία πού κρύβονταν οι τραυματίες. (Όλοι μεταφέρθηκαν σε γερμανικό στρατόπεδο και απελευθερώθηκαν μετά τον πόλεμο) »⁹. «Διέσωσαν τους τραυματίες και αρρώστους» σημαίνει ότι όλοι αυτοί οι μαχητές μεταφέρθηκαν και κρύφτηκαν σε ασφαλή τοποθεσία, ενέργεια η οποία  προϋποθέτει την ουσιαστική βοήθεια των Σπηλαιωτών – αυτοί άλλωστε γνώριζαν τον χώρο και μπορούσαν να οδηγήσουν  τους ασθενείς και τους τραυματίες στις κατάλληλες κρύπτες. Κλείνω τις αναφορές από το βιβλίο του Κικίτσα με μία τελευταία, σχετική με Εβραίο μαχητή (έναν  από τους Εβραίους που απέδρασαν από τη Θεσσαλονίκη) ο οποίος κατετάγη στον ΕΛΑΣ και εντάχθηκε σε μάχιμο τμήμα του. Στο τέλος Οκτωβρίου του 1943 δυνάμεις των Γερμανών επιχειρούν προς Περιβόλι – Αβδέλλα και συγκρούονται με τμήματα ανταρτών υπό τον Λασσάνη στην περιοχή της Αβδέλλας. Ανάμεσα στους νεκρούς των ανταρτών ήταν και «ο Ελιαίου [Ελιάου] Δαβίδ από τη Θεσσαλονίκη που στη μάχη Αβδέλλας διακρίθηκε για την παλληκαριά του, ήρθε στα χέρια με τους Γερμανούς, τραυματίστηκε βαριά και πέθανε.»¹⁰. Η συγγραφέας Ρίκα Μπενβενίστε αναφέρει έναν ακόμη  Εβραίο αντάρτη του ΕΛΑΣ, τον Χαΐμ Σερρόρ, ο οποίος σκοτώθηκε σε σύγκρουση  που έλαβε χώρα στο Σπήλαιο¹¹. Η ίδια καταγράφει και μία ενδιαφέρουσα πληροφορία για το νοσοκομείο του ΕΛΑΣ στο Σπήλαιο και για την Εβραία νοσοκόμα που υπηρετούσε σε αυτό, τη Φανή Φλωρεντίν. Πρώτα μερικές γραμμές  από το απόσπασμα της επιστολής (με ημερομηνία 2/11/1997) της ίδιας της Φανής Φλωρεντίν προς την συγγραφέα, που παρατίθεται στο βιβλίο της Μπενβενίστε: «Στην ελεύθερη Ελλάδα ήμουν εθελοντίνα του Ερυθρού Σταυρού και βοηθούσα τον γιατρό. Το Νοσοκομείο ήταν σε σχολεία, αντί κρεβάτια είχαμε μια κουβέρτα για στρώμα. Την άνοιξη του 44 έφεραν το Ντικ [Μπενβενίστε] στο Σπήλαιον, κοντά στα Γρεβενά, ήταν σε κακά χάλια…»¹². Σε υποσημείωση η Μπενβενίστε [πρωτίστως  η Φανή], από την ίδια επιστολή συμπληρώνει: «Τον Ιούνιο του ’44 οι Γερμανοί μπήκαν στα χωριά, ήμουν σε ένα δάσος κοντά στα Ιωάννινα με μερικούς αρρώστους. Οι Γερμανοί μας έπιασαν. Ήμασταν σε φυλακές στα Ιωάννινα και μετά στη Θεσσαλονίκη,  στρατόπεδο Παύλου Μελά. Ο Ερυθρός Σταυρός με έσωσε. Όταν μπήκαν οι αντάρτες στη Θεσσαλονίκη, τέλος Οκτωβρίου ’44, ήμουν εκεί»¹³. Η εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας με τον κωδικό  «Steinadler»/Σταυραετός   διεξήχθη κατά το διάστημα από τις 3 έως τις 13 Ιουλίου 1944. Σύμφωνα με την μαρτυρία του κ. Πέτρου οι κάτοικοι του Σπηλαίου και όσοι άλλοι διέμεναν προσωρινώς  σε αυτό είχαν αποχωρήσει από το χωριό τις πρώτες ημέρες του Ιουλίου και πάντως πριν από τις 6 του μηνός. Η Φανή Φλωρεντίν πρέπει να είναι η μία από τις δύο νοσοκόμες του Νοσοκομείου στο Σπήλαιο τις οποίες  αναφέρει ο κ. Πέτρου, αλλά αυτή (όπως προκύπτει από τα παραπάνω) συνελήφθη, φυλακίσθηκε και τελικώς επέζησε. Επομένως, εάν ο κ.Πέτρου θυμάται και ταυτίζει σωστά τα ονόματα των δύο Εβραίων νοσοκόμων τότε η Φανή δεν σκοτώθηκε, όπως πίστευε ο ίδιος μέχρι σήμερα, αλλά ευτυχώς σώθηκε και αυτή όπως και όλοι οι Εβραίοι του Σπηλαίου. Διαφορετικά, θα πρέπει να ερευνήσουμε τι απέγινε η άλλη Εβραία νοσοκόμα που μας είναι γνωστή με το όνομα «Κατίνα»¹⁴.        

 Μετά τα γεγονότα του Ιουλίου οι Εβραίοι του Σπηλαίου διασκορπίστηκαν καθώς το χωριό είχε καεί και, επί πλέον, η περιοχή των Γρεβενών ήταν οριστικώς ελεύθερη· κάτοικοι της περιοχής (αρκετοί προέρχονταν από τη πόλη των Γρεβενών) είχαν κρυφτεί στα βουνά και τώρα επέστρεφαν στα σπίτια τους.  Μία από τις οικογένειες των Εβραίων ακολούθησε τους ντόπιους Μαυραναιώτες και,  καθώς τα μέλη της εκινήθησαν  μαζί με αυτούς από το χωριό Ζιάκα προς τα Γρεβενά, όταν έφθασαν χαμηλά - στο χωριό Μαυραναίοι- παγιδεύτηκαν και συνελήφθησαν από τους Γερμανούς, οι οποίοι παρέμεναν ακόμη στη περιοχή. Οι Μαυραναιώτες, τότε, συμβούλευσαν τους Εβραίους να αποκρύψουν την πραγματική τους ιδιότητα και να δηλώσουν ότι είναι και αυτοί κάτοικοι του χωριού, όπως όλοι οι άλλοι συλληφθέντες. Τους έδωσαν μάλιστα τα ονόματα  μονίμων κατοίκων της κοινότητος, απόντων εκείνη την ημέρα, και αυτά ανέφεραν στους Γερμανούς όταν τους κατέγραψαν μαζί με όλους τους άλλους συλληφθέντες. Οι Γερμανοί πήραν  150 περίπου ομήρους, τους επιβίβασαν στα στρατιωτικά οχήματα και τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Παύλου Μελά. Ένας αριθμός από όσους είχαν συγκεντρώσει περίσσευε και τους άφησαν ελεύθερους. Μεταξύ αυτών και η οικογένεια των Εβραίων, (της οποίας τα μέλη   δήλωσαν ότι ήταν κάτοικοι Μαυραναίων), η οποία στάθηκε τυχερή καθώς βρέθηκε με το μέρος των υπεραρίθμων και ως εκ τούτου σώθηκε.

Φωτογραφία: Ο ιερέας Χρήστος Πέτρου του Αποστόλου, Γρεβενά 1949

 

ΙΙ. Ο ιερέας Χρήστος Πέτρου.

Γεννήθηκε στο Σπήλαιο Γρεβενών το 1892, λειτούργησε ως ιερέας στο Σπήλαιο από το 1921 έως το 1971 περίπου μισό αιώνα και πέθανε στο Σπήλαιο το 1972 σε ηλικία 80 ετών. Τελείωσε την Αστική Σχολή Σπηλαίου με δάσκαλο τον Αριστείδη Ρέσσο από το Τσεπέλοβο Ζαγοροχωρίων, ο οποίος ήρθε στη μονή της Παναγίας από το Βουκουρέστι της Ρουμανίας. Τότε η Μονή κατέβαλε την ετησία αντιμισθία όχι μόνον του δασκάλου του Σπηλαίου αλλά και άλλων διδασκάλων στα γειτονικά χωριά.   Όταν ο Χρήστος Πέτρου τελείωσε το σχολείο τον εξέλεξε ο Δεσπότης Σιατίστης για δημοδιδάσκαλο και ο Ρέσσος τον εδίδαξε  ιδιαιτέρως για διάστημα ενός έτους τα απαραίτητα στοιχεία προκειμένου να διδάξει και αυτός με τη σειρά του μικρούς μαθητές. Ο Χρήστος από την ηλικία των 14 ετών υπηρέτησε ως δάσκαλος στα ορεινά χωριά της Πίνδου, τον  Ζιάκα, την Αλατόπετρα, τον Λάβδα και το Μοναχίτι μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας, το έτος 1912. Το 1919, περίπου, νυμφεύτηκε την Μαρία Ιωάννη Μπαμπρίσσα [μετέπειτα Βαβρίτσα] και το 1921 χειροτονήθηκε ιερέας στο Σπήλαιο, ουσιαστικά χωρίς ενορία, σε μία εποχή που οι ενορίτες έδιναν μία πενιχρή αποζημίωση σε είδος στους ιερείς των κοινοτήτων. Το 1923 τοποθετήθηκε ηγουμενεύων στη μονή στη θέση του Ανθίμου Γεωργαντά κανονικού ηγουμένου, τον οποίο απομάκρυνε από τη θέση του ο οικείος Μητροπολίτης. Το 1935 διελύθη η μονή και τα κειμήλιά της μεταφέρθηκαν στην ιερά μονή της Ζάβορδας, σταδιακώς, από το έτος 1923 έως το 1935. Ο παπά Χρήστος είχε κτήματα στη θέση Σταυρός τα οποία καλλιεργούσε ενώ συγχρόνως έτρεφε ζώα, αγελάδες και οικόσιτα γίδια. Εκεί στο Σταυρό υπήρχε η αγροικία, ο αχυρώνας και οι αποθήκες της οικογενείας· ακόμη τα 15 στρέμματα αμπέλια στη περιοχή αυτή έδιναν ετησίως σημαντική ποσότητα κρασιού. Ο παπά Χρήστος και η πρεσβυτέρα Μαρία έκαμαν τρία παιδιά: την Ελένη [1922], τον Αποστόλη [1927] ο οποίος πέθανε νήπιο 7 μηνών και τον Ιωάννη [1930] τον δάσκαλο και συγγραφέα των κειμένων στα οποία περιέχονται και οι αναφορές για τους Εβραίους.

Στη διάρκεια της κατοχής ο παπά Χρήστος φιλοξένησε στο σπίτι του την οικογένεια Αμπαστάδο και μέρος του επιτελείου της Χης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ [Κλιμάκιο]. Το σπίτι  του ήταν ένα διώροφο κτήριο κοντά στη πλατεία του χωριού. Στο ισόγειο αριστερά, στο καλό δωμάτιο έμενε η οικογένεια Αμπαστάδο, δεξιά ήταν  ο χώρος της αποθήκης στον οποίο ο παπά Χρήστος φύλαξε τα κειμήλια της ιεράς Μονής Ζάβορδας. Στο υπόγειο, σε μεγάλα δρύινα βαρέλια, ήταν αποθηκευμένο το κρασί – η παραγωγή από τα αμπέλια στα Καλύβια στη θέση Σταυρός -  μία ποσότητα τουλάχιστον 5 τόνων. Επάνω, στον όροφο, αριστερά έμενε η οικογένεια του ιερέως και δεξιά, στο χώρο υποδοχής, διέμενε μέρος του αρχηγείου της Χης Μεραρχίας. Τσάι και καφέ ετοίμαζε πάντα η πρεσβυτέρα για όλους, αλλά φαγητό για τους Ελασίτες έφερναν καθημερινώς από το Νοσοκομείο του ΕΛΑΣ οι δύο Εβραίες νοσοκόμες, η Φανή και η Κατίνα. Σε άλλο σπίτι του χωριού, στο σπίτι του Χρήστου Βήττου, είχε εγκατασταθεί το Νοσοκομείο της Χ Μεραρχίας. Ήταν και αυτό διώροφο με υπόγειο 3 δωμάτια στο ισόγειο και 4 επάνω στον όροφο. Ένας εκ των ιατρών του Νοσοκομείου ήταν και ο χειρουργός Θεόδωρος  Λαμπράκης¹⁵. Ο Λαμπράκης (με το ψευδώνυμο Λεωνίδας) έρχονταν μόνον στις περιπτώσεις σοβαρών εγχειρήσεων, ήταν καλός και καταδεκτικός, και μάλιστα βοήθησε την παπαδιά που είχε ένα πρόβλημα υγείας. Μερικές φορές, όταν οι τραυματίες ήταν περισσότεροι από όσους μπορούσε να εξυπηρετήσει  το Νοσοκομείο, οι πιο ελαφρά τραυματισμένοι από αυτούς, έμεναν στο σπίτι του παπά Χρήστου επάνω στον όροφο, στο διάδρομο, μεταξύ των δύο δωματίων. Ο παπά Χρήστος είχε καθημερινή επαφή με τους αντάρτες και τους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ αλλά ταυτοχρόνως είχε (και διατήρησε)  διαφορετική στάση από αυτούς: έμεινε σταθερά αντίθετος με όσα εκπροσωπούσε το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ κατά την διάρκεια της κατοχής. Από την πλευρά τους οι αντάρτες εκτίμησαν τη παρουσία του ιερέως στο χώρο του και τον τρόπο με τον οποίο φέρονταν στους χωρικούς αλλά και σε αυτούς τους ίδιους, τους φιλοξενουμένους του. Κάθε βράδυ ο ιερέας συνομιλούσε με τον Αμπαστάδο στο ισόγειο  και  μετά, συχνά, ανέβαινε επάνω και συνέχιζε τη συζήτηση με τους Ελασίτες βαθμοφόρους. Την περίοδο της κατοχής η σχέση του παπά Χρήστου και των υπευθύνων του ΕΛΑΣ λειτούργησε μέσα στο πλαίσιο της κατ’ ανάγκην εκατέρωθεν αποδοχής του ενός από τον άλλον, την οποία στήριξε η κοινή θέληση και των δύο πλευρών για αντίσταση εναντίον των κατακτητών. Μετά τα δεκεμβριανά όμως και ιδίως μετά την συμφωνία της Βάρκιζας πολλά πράγματα άλλαξαν μεταξύ των τμημάτων του πληθυσμού κάθε κοινότητος, όπως το καθένα από αυτά στοιχήθηκε αντιθετικά πίσω από τις δύο βασικές παρατάξεις του εν εξελίξει εμφυλίου πολέμου.   

Ο παπά Χρήστος υποχρεώθηκε να φύγει από το Σπήλαιο νύχτα, κυνηγημένος,  για τα  Γρεβενά τον Αύγουστο του 1946, τον ακολούθησε τον Σεπτέμβριο ο γιος του  ο Γιάννης και τον Ιανουάριο του 1947 μετακινήθηκαν η μητέρα με την Ελένη και την κόρη της Ελένης η οποία είχε γεννηθεί το 1944.  Ο παπά Χρήστος επέστρεψε στο Σπήλαιο μετά το τέλος του Εμφυλίου, το έτος 1950 και καθώς εν τω μεταξύ είχαν συνταξιοδοτηθεί οι άλλοι δύο ιερείς της κοινότητος  έμεινε ο ίδιος μόνος ιερέας  του ενοριακού ναού του αγίου Αθανασίου καθώς και του ναού της Ιεράς Μονής της Παναγίας.

 

ΙΙΙ. Επίλογος

Όταν διάβασα πρώτη φορά το κείμενο του κ. Πέτρου η αλήθεια είναι ότι με προβλημάτισε πολύ ο αριθμός των διασωθέντων Εβραίων τον οποίο αναφέρει σε αυτό ο συγγραφέας. Η τηλεφωνική επαφή με τους κ.κ. Ζαρκογιάννη και Πέτρου και η δια ζώσης συνάντηση και συνομιλία με τους δύο αφηγητές με βεβαίωσαν ότι και των δύο οι μαρτυρίες είναι σοβαρές και αξιόπιστες. Το εμπορικό επιστολόχαρτο του Αμπαστάδο από το αρχείο μας δεν αναρτάται εδώ για να στηρίξει την αλήθεια της αφηγήσεως, αλλά ως ένα έγγραφο σχετικό με την ιστορία.       

Κάθε φορά που διαβάζω ή ακούω για κάποια/ον Εβραία/ο ή για μια οικογένεια Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη η οποία σώθηκε είτε με την συνδρομή των χριστιανών συμπολιτών (δυστυχώς αυτές οι περιπτώσεις είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού)   είτε με τη βοήθεια άλλων παραγόντων (χριστιανοί από άλλες περιοχές, διάσωση  με την βοήθεια κυρίως του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ) τότε  νοιώθω μία ιδιαίτερη ικανοποίηση. Η αχτίδα φωτός - όπως είναι η διάσωση ενός ή περισσοτέρων ατόμων -  βεβαίως μετριέται με το πυκνό σκοτάδι του θανάτου, όλων εκείνων των δεκάδων χιλιάδων Εβραίων Ελλήνων που δολοφονήθηκαν από τους Γερμανούς κατά το διάστημα της Κατοχής στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως της κεντρικής Ευρώπης.

Η ιστορία των Εβραίων του Σπηλαίου Γρεβενών είμαι βέβαιος ότι συνιστά μία ιδιαίτερη περίπτωση: Σε ένα απομονωμένο χωριό οι κάτοικοί του με επικεφαλής τον ιερέα τους, εφύλαξαν και εφρόντισαν  40 διωκομένους Εβραίους. Ένα χωριό στην περιφέρεια  έκρυψε και εν τέλει διέσωσε (το πιθανότερον) και τους 40 Εβραίους. Στην περιοχή της Βορείου Ελλάδος δεν είναι γνωστή έως σήμερα  άλλη περίπτωση διασώσεως τόσο σημαντικού αριθμού Εβραίων κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Νομίζω ότι είναι καιρός να τιμηθούν όσες οικογένειες του χωριού φιλοξένησαν τότε Εβραίους στα σπίτια τους αλλά κυρίως είναι καλόν να αναγνωρισθεί (και να τιμηθεί) η σπουδαία στάση του συνόλου των κατοίκων της κοινότητος Σπηλαίου Γρεβενών, απέναντι στους διωκομένους υιούς του Ισραήλ.

IV. Σημειώσεις

1. Ο τίτλος του κειμένου του κ. Πέτρου στο διαδίκτυο είναι: «Η διάσωση των κειμηλίων της μονής Ζάβορδας στη δίνη του πολέμου και του Εμφυλίου, 1941-50, και η ανεύρεση του Λεξικού του Φωτίου» και ανακτήθηκε από το   https://asynedrioedymme.wordpress.com

2. http://palaiabiblia.blogspot.gr/2016/11/

3. Δυτικομακεδονικά Γράμματα, περιοδικόν σύγγραμμα των απανταχού Δυτικομακεδόνων, Ιστορία – Λαογραφία – Γράμματα – Τέχνη στη Δυτική Μακεδονία, έκδοση του Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών νομού Κοζάνης, Κοζάνη. Έτος Η, 1997, σ.209-226

4. Δυτικομακεδονικά Γράμματα, ό.π., σ.217

5. Δυτικομακεδονικά Γράμματα, ό.π., σ.217

6. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ- ΚΙΚΙΤΣΑΣ, ΣΑΡΑΝΤΗΣ, Χη Μεραρχία του ΕΛΑΣ [Εθνική Αντίσταση στη Μακεδονία 1941-1944]. Επιμέλεια: Ν. Μάργαρης, Αθήνα, 1978, σ.512.

7. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ- ΚΙΚΙΤΣΑΣ, ΣΑΡΑΝΤΗΣ, ό.π., σ.141-142

8. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ- ΚΙΚΙΤΣΑΣ, ΣΑΡΑΝΤΗΣ, ό.π., σ.90

9. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ- ΚΙΚΙΤΣΑΣ, ΣΑΡΑΝΤΗΣ, ό.π., σ.219

10. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ- ΚΙΚΙΤΣΑΣ, ΣΑΡΑΝΤΗΣ, ό.π., σ.230

11. ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ, ΡΙΚΑ, Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, Εκτόπιση, Επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940, σ.443.                Στη σ. 91 αναφέρονται  τα 3 αδέλφια Σερρόρ. Ο Τζακ υπηρετεί ως μάγειρας στον ΕΛΑΣ και η αδελφή του ενταγμένη στο ίδιο τμήμα με τον Τζάκ  προσφέρει και  αυτή τις υπηρεσίες της στον αγώνα: φτιάχνει παπούτσια και πουκάμισα για τους αντάρτες. Ο τρίτος αδελφός είναι ο Χαΐμ Σερρόρ.   

12. ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ, ΡΙΚΑ, ό.π., σ.94

13. ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ, ΡΙΚΑ, ό.π., σ.384, σημείωση 114

14. Ο Κικίτσας στην περιγραφή του για το Ορεινό Νοσοκομείο της Χης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στο Σπήλαιο δεν αναφέρει καμία απώλεια από το προσωπικό παρά μόνο σημειώνει τις συλλήψεις  δύο μελών καθώς και 12  ασθενών του Νοσοκομείου, οι οποίοι άπαντες, εν τέλει,  σώθηκαν. Ο ίδιος δεν κατονομάζει Εβραίες νοσοκόμες ως μέλη του προσωπικού, ενώ είναι βέβαιον ότι υπήρξαν [οπωσδήποτε η Φανή Φλωρεντίν].

15.https://el.wikipedia.org/wiki/Θεόδωρος_Λαμπράκης.  Ο ιατρός - χειρουργός Θεόδωρος Λαμπράκης [1904-1956] ήταν αδελφός του Γρηγόρη Λαμπράκη. Μετά τον πόλεμο εξελέγη βουλευτής Πειραιώς με την ΕΠΕΚ.  Ο Κικίτσας   σημειώνει γι’ αυτόν: «Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του ανθυπίατρου Λαμπράκη Θεόδωρου που με το κινητό χειρουργείο του, έτρεχε μέσα στη φωτιά της μάχης για να προλάβει καταστάσεις τραυματισμού.». ό.π., σ.219

 

Εικόνα 2. Επιστολόχαρτο: Ρ. Αμπαστάδο, έμπορος υφασμάτων, οδός Τραπέζης 5, Θεσσαλονίκη, 26 Απριλίου 1932. 

 

Εικόνα 3. Το Μοναστήρι Σπηλαίου Γρεβενών στις αρχές του 20^ου αιώνα, από Νότιο Δυτικά: Η φωτογραφία από http://www.spileo.gr/index.php/to-monastiri

Εικόνα 4.: Οικία Κώστα Βαβρίτσα από το Συγκρότημα Βαβρίτσα, από Νότιο Ανατολικά. Η φωτογραφία από το http://greveniotis.gr

Εικόνα 5. Μονή Παναγίας στο Σπήλαιο από Δυτικά http://www.visit-grevena.gr

Εικόνα  6. Σπήλαιο, περίπου 1936. Η φωτογραφία από το αρχείο του Νικολάου Βαβρίτσα, την χρησιμοποιώ με την μεσολάβηση του κ. Σάκη Πέτρου.

Εικόνα 7. Το χωριό Σπήλαιο Γρεβενών.